६३ वे महाराष्ट्र राज्य हौशी नाट्य स्पर्धा

– प्रा. प्रशांत नागावकर

महात्मा गांधी आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यात टोकाचे मतभेद असले तरी दोघांचे ध्येय एकच होते. पण त्या ध्येयाकडे जाणाऱ्या वाटा मात्र निराळ्या होत्या. हे वास्तव असेल तर गांधी आणि आंबेडकर एकमेकांना पूरक आहेत की विरोधी? ते विरोधक असतील तर का? दोघांतील समान दुवा काय आहे?  गांधीजी देशाच्या स्वातंत्र्याबद्दल बोलत होते आणि आंबेडकरांना जातीव्यवस्थेपासून मुक्त असे स्वातंत्र्य हवे होते. गांधी-आंबेडकर वाद अस्पृश्यतेच्या मुद्द्यावरून सुरू झाला. त्यावेळी गांधी हे एक प्रभावी व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा काँग्रेसवरही प्रभाव होता. सामाजिक-राजकीय निर्णय घेण्याची प्रक्रिया गांधींच्या सल्ल्यानुसार चालत होती. तथापि, आंबेडकरांचे असे मत होते की गांधींनी अस्पृश्यतेच्या संदर्भात हा परिणाम दाखवला नाही. अस्पृश्यतेच्या मुद्द्यावर गांधी आणि आंबेडकर यांच्यात मतभेद होते. कारण त्यांचे अनुभव भिन्न आहेत. गांधीजींचा जन्म अनुकूल वातावरणात झाला. ते अस्पृश्यतेकडे धार्मिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून पाहत असल्याने अस्पृश्यता पाप मानत होते. उलट आंबेडकरांना जातीपातीच्या आणि अपमानाच्या असह्य वेदना सहन कराव्या लागल्या. त्यामुळे अस्पृश्यता हा गुन्हा आहे, असे त्यांचे स्पष्ट मत होते.  (Drama Competition 2024)

बाबासाहेबांना गोलमेज परिषदेत अस्पृश्यांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी आमंत्रित करण्यात आले होते. ते गांधीजींसाठी चिंतेचे होते. कारण ते दलितांसाठी वर्षानुवर्षे काम करत होते, पण आता केंद्रस्थानी आले आहेत आंबेडकर! त्यामुळे गोलमेज परिषदेला जाण्यापूर्वी गांधींनी आंबेडकरांना निमंत्रित केले. १९३२ साली मुंबईतील मणिभवन येथे ही बैठक निश्चित करण्यात आली होती.

या भेटीतून काहीतरी सकारात्मक निष्पन्न होईल, अशी बाबासाहेबांची अपेक्षा होती. दोघेही वक्तशीर होते. योजनेनुसार आंबेडकर वेळेवर तेथे पोहोचले, पण गांधींनी आंबेडकरांकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले. बराच वेळ हे शांततेत चालू होते. शेवटी बाबासाहेब उठले आणि म्हणाले, ‘मि. गांधीजी, माझी मातृभूमी कुठे आहे?’… गांधीजी अवाक् झाले.  आंबेडकरांना ब्राह्मण मानण्यात गांधींची चूक होती. गांधींना आंबेडकरांची जात माहीत नव्हती. ते आंबेडकरांच्या प्रश्नांना उत्तर देऊ शकले नाहीत आणि आंबेडकर निघून गेल्यावरही ते अवाक्च राहिले. (Drama Competition)

१९३३ साली गांधींनी पुण्यातील येरवडा तुरुंगात उपोषण सुरू केले आणि सगळीकडे तणावपूर्ण वातावरण निर्माण झाले. आंबेडकरांवरील दबाव वाढला. त्यांच्या भूमिकेकडे जगाचे लक्ष वेधले गेले. आंबेडकर म्हणाले, ‘मी चर्चेसाठी तयार आहे. डॉ. बाबासाहेब गांधींना भेटण्यासाठी येरवडा तुरुंगात गेले. गांधींना पाहताच बाबासाहेबांची आक्रमकता ओसरली. ते गांधींच्या पलंगाच्या जवळ बसले आणि शांत स्वरात त्यांची भूमिका विशद केली. तुम्ही आमच्यावर अन्याय करत आहात,’ असेही त्यांनी निश्चितपणे सांगितले. यावर ‘तुम्हाला माझी सर्व सहानुभूती आहे. डॉक्टर, तुम्ही जे बोलताय त्यात मी तुमच्या पाठीशी आहे. आंबेडकर तुम्ही जन्माने अस्पृश्य आहात आणि मी उत्स्फूर्तपणे. आपण सर्व एक आणि अविभाज्य होऊ या. जर तुम्हाला मला जिवंत ठेवायचे असेल तर विचार करा.’ यानंतर पुणे करार झाला. स्वतंत्र मतदारसंघांऐवजी राखीव जागांच्या प्रस्तावावर एकमत झाले. खरे तर, पुणे करारापूर्वी गांधींना बाबासाहेबांबद्दल पुरेशी माहिती नव्हती किंवा त्यांच्या सहकाऱ्यांनी त्यांना आंबेडकरांबद्दल पुरेसे ज्ञान दिले नव्हते. गांधीजींच्या उपोषणाच्या काळातच गांधी आणि आंबेडकर यांच्यात चर्चेची प्रक्रिया सुरू झाली. हे आधी घडले असते तर कदाचित गांधी-आंबेडकर संबंधात कटुता आली नसती. (Drama Competition 2024)

हे सर्व विस्ताराने सांगण्याचे कारण म्हणजे  ‘गांधी नीतीचे २१ दिवस’ हे नाटक. दिग्दर्शकाने नाटकातील कोणत्याही प्रसंगांना खऱ्या अर्थाने न्याय दिला नाही. दोन महापुरुषांच्या वैचारिक संघर्षावर आधारित नाटक उभे करण्यासाठी जी क्षमता लागते, जी ताकद लागते त्यामध्ये दिग्दर्शक पूर्णपणे कमी पडला आहे. संहिते नुसार ज्या पद्धतीने नाटक उभे राहायला हवे होते तसे ते उभारले नाही.

दिग्दर्शनाबरोबरच  कलावंतांनी अत्यंत नीरसपणे उभे केलेले हे नाटक प्रेक्षकांना भावले नाही. संहितेच्या माध्यमातून हाताळलेल्या संवेदनशील विषयाचे दडपण कलाकार चोखंदळ नाट्य रसिकांपासून लपू शकले नाहीत. असे असले तरी, एक संवेदनशील विषय हाताळल्याबद्दल मनापासून अभिनंदन.

‘गांधी आणि आंबेडकर’ यांच्या विषयी राज्यभरातील प्रेक्षकांना नेहमीच उत्सुकता असते. खरेतर दोघांतील संघर्षशील आणि तितकाच संवेदनशील विषय हाताळणे तितकेसे सोपे नाही. यामुळे एक स्वाभाविक दडपण आणि अनाहूत भीती हे नाटक सादर करताना आल्याची प्रचिती या वेळीही आली. अनंत कांबळे मांडुकलीकर दिग्दर्शित या नाटकात म. गांधी यांची भूमिका वैभव घाटगे यांनी, तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची भूमिका संभाजी कांबळे यांनी साकारली. (Drama Competition 2024)

दोघांनी अभिनयात कोणत्याही प्रकारची चमक दाखवतात दाखवली नाही. दोन महापुरुषांच्या व्यक्तिरेखा नीट उभारू शकले नाहीत. स्वत: दिग्दर्शक मांडुकलीकर यांनी लेखन, दिग्दर्शन आणि नेपथ्य या तिन्ही बाजूंची जबाबदारी अंगावर घेतली होती. पण तिन्हीही जबाबदाऱ्या त्यांना नीट पेलवता आल्या नाहीत. पार्श्वसंगीताची बाजूही प्रसंगाचा बेरंग करणारी होती. नाटकाला साजेसे नेपथ्य असले तरी प्रसंग नीट उभे राहिलेच नाहीत. ब्लॅक आऊट हा अनेक नाटकांच्या बाबतीत जसा चिंतेचा विषय झाला तसाच या नाटकाबाबतीतही ठरला.

या बाबी तांत्रिक पातळीवर निराशा करणाऱ्या ठरल्या तरी रंगभूषा व वेशभूषेची जबाबदारी सक्षम पार पडल्याचे प्रत्ययास आले.

नाटक खूपच नीरस पद्धतीने सादर झाले. कलाकारांचा आवाज प्रेक्षकांपर्यंत नीट पोचत नसल्यामुळे संघर्षाचे अनेक संवाद हरवून गेले. साहजिक दोन महापुरुषांच्या वैचारिक संघर्षाची धार बोथट झाल्याचे पाहायला मिळाले.

नाटक : गांधी नीतीचे २१ दिवस

लेखक, दिग्दर्शक, नेपथ्य : अनंत मांडुकलीकर

सादरकर्ते : हृदयस्पर्श सोशल ॲण्ड कल्चरल फौंडेशन, कोल्हापूर

संगीत : सचिन श्रावस्ती व श्री.के.

प्रकाश योजना : तन्मय राऊत

भूमिका आणि कलावंत

गांधीजी : वैभव घाटगे

डॉ. आंबेडकर : संभाजी कांबळे

शिवतरकर : सतीश कासे

एन. शिवराज : भास्कर पाटील

महादेवभाई : सतीश रांगोळे

प्यारेलाल : प्रकाश अंबवडेकर

हेही वाचा :

• कास, महाबळेश्‍वर, पाचगणीला ‘मे तेरी रानी, तू मेरा…’
• ‘एक राष्ट्र, एक निवडणूक,’ चालू अधिवेशानातच
• बीडचा बिहार झाल्याची विरोधकांची टीका

-प्रा. प्रशांत नागावकर : निष्पाप कलानिकेतन, इचलकरंजी या संस्थेने विष्णू सूर्या वाघ लिखित ‘बाई मी दगूड फोडते ‘ हे नाटक सादर केले. देविदास शंकर आमोणकर यांनी ते दिग्दर्शित केले होते. (Drama Competition)

भारतातील मँचेस्टर म्हणून प्रसिद्ध असलेले इचलकरंजी हे शहर. विशेष  राबणाऱ्या कष्टकरी मजुरांचं शहर म्हणून प्रसिद्ध आहे. अशा ठिकाणच्या एखाद्या नाट्यसंस्थेने राबणाऱ्या कष्टकरी मजुरांच्या, स्त्रियांच्या न्याय हक्का विषयी  विषयी नाटक निवडण, हे सहज आहे. कामगारांना आणि स्त्रियांना महत्त्व देणाऱ्या नाटकांची निवड करणे हे कौतुकास्पद आहे.

विष्णू सूर्या वाघ हे एक बहुआयामी व्यक्तिमत्व होते.  कवी, नाटककार, पत्रकार, चित्रकार,पटकथाकार, दिग्दर्शक अभिनेता, गायक तसेच आमदार, उपसभापती अशी ओळख असलेली हे व्यक्तिमत्व.अनेक जबाबदाऱ्या त्यांनी सहजतेने पार पाडल्या आहेत.

त्यांनी लिहिलेले (मूळ शीर्षक ‘ती बाई मीच आहे’) हे इचलकरंजीच्या निष्पाप कलानिकेतन संस्थेने ‘बाई मी दगूड फोडते’ या नावाने राज्य नाट्य स्पर्धेत सादर करण्यात आले.

‘नाटकातील नाटकाचे सादरीकरण,’ असं या नाटकाबाबत म्हणता येईल. एका मजूर कुटुंबाने दगड फोडण्याचे काम अंगावर घेतलेल्या असते. नवरा-बायको आणि बऱ्यापैकी मोठा असलेला मुलगा हे तिघेजण राब राब राबून रस्ता तयार व्हावा म्हणून आडवे येणारे दगड फोडण्याचे काम करत असतात. एके संध्याकाळी मोठे दगड फोडण्यासाठी सुरुंगाची पेरणी करतात पण त्याच वेळेला काही मुलं त्या दगडावर उभे असलेले त्यांना दिसतात. अशा वेळेला जीवाची परवा न करता आई-बाबांचा विरोध पत्करून लहानग्या दगडावर जातो आणि त्या मुलांना घेऊन येतो. तोच दोन सुरंगांचा स्फोट होतो. मोठ्या मुश्किलीने या मुलांचे प्राण वाचतात. तीन मुलं त्या कुटुंबाचे उपकार मानतात. (Drama Competition)

त्या मुलाला राहून राहून अजून तिसरा सुरुंग कसा फुटला नाही, याची चिंता लागून राहते. त्यावेळी त्या मुलाचा बाप आपण इथेच थांबू आणि सुरुंग फुटण्याची वाट बघू जेणेकरून त्या भागाकडे कोणी फिरकणार नाही, असे सांगतो.

यावेळी शहरातील या तीन मुलांनी आम्ही नाटक करतो, अशी ओळख करून दिल्यानंतर ते कुटुंब कसलं नाटक, असं विचारतात. त्यावर ते आपलं नाटक सादर करतात. यामध्ये वाट चुकलेला चौथाही येऊन मिसळतो. हे चौघेजण प्राचीन काळापासून स्त्रीवर होणाऱ्या अन्याय-अत्याचाराचं नाटक सादर करतात. अनुसया, अहिल्या, द्रौपदी यांच्यावर ज्या पद्धतीने पुरुष व्यवस्थेने अन्याय केला, त्याचे चित्र ही मुलं कुटुंबासमोर करतात. या वेळेला कुटुंबातल्या स्त्रीला एक आत्मभान येण्यास सुरुवात होते. प्रत्येक वेळेला ती म्हणते की, यातली बाई मीच आहे. एवढी ती त्या नाटकाशी तन्मय होते. त्या मजूर कुटुंबातली स्त्रीला पूर्ण आत्मभान येते. आणि तीही पुरुषप्रधान व्यवस्थेच्या विरोधात संघर्ष करायला सिद्ध होते.

मूळ नाटकाचं नाव ‘बाई मी दगूड फोडते’ आणि त्या नाटकातील मुलं जे नाटक सादर करतात त्याचं नाव ‘ती बाई मीच आहे.’  दोन शीर्षक असलेली पण एकच आशय घेऊन दोन्ही नाटकांतून एकात्मक परिणाम साधला गेला आहे.

सर्वच कलाकारांनी नाटकाचे सादरीकरण अतिशय ताकदीने केले. विष्णू सूर्या वाघ या लेखकाने मांडलेल्या विषयाला, व्यक्त केलेल्या आशयाला खऱ्या अर्थाने न्याय देण्याचा प्रयत्न केला. अक्षरश: जीव ओतून त्यांनी काम केले.

शंकर आणि त्याच्या बायकोची भूमिका करणारे अनुक्रमे अभिजीत फाटक आणि साक्षी पाटील यांनी मजूर कामगारांची ग्रामीण बोलीभाषा पुरेपूर आत्मसात करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. त्याचबरोबर मजूर कामगारांची जीवनशैलीही त्यानी तितक्याच सहजपणे सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे.

आचला झालेल्या अनुजा कुलकर्णी हिने वेगवेगळी स्त्रीरूपे अत्यंत समर्थपणे प्रकट केली आहेत. ती ज्या सहजतेने अनुसया होते त्याच सहजतेने अहिल्या होते, त्याच सहजतेने द्रौपदीची भूमिका पार पाडते.

या तिन्ही भूमिका वेगवेगळ्या पण या सर्व स्त्रिया अन्यायाला बळी पडलेल्या. त्यांची व्यथा ताकतीने अभिनयाच्या माध्यमातून प्रेक्षकांपुढे सादर करण्यात ती पुरेपूर यशस्वी झालेली आहे. स्त्रियांची होणारी घुसमट तळमळ आणि विद्रोह तिने अत्यंत ताकतीने अभिनयीत केला आहे.  तिला जयंत, अजय, अनिकेत यांची  अनुक्रमे प्रतीक हुंद्रे, ओंकार चौगुले आणि रोहित कुरणे यांनी तितक्याच ताकतीने साथ दिली. सगळ्याच कलाकारांमध्ये थोडी ‘ओव्हर ॲक्टिंग’ ही दिसत होती.

लहानग्या अवधूत कुलकर्णीने आपली भूमिका समजून सादर करण्याचा प्रयत्न केला.

नेपथ्याची मांडणी करत असताना आडव्या रंगमंचाचे दोन भाग केलेले दिसतात. मागच्या भागात दगडांच्या काही रचना केल्या आहेत. मध्यभागी मोठा दगड त्या दगडाशेजारी वाळलेले झाडाचा केवळ कमी आकाराचा बुंधा. पण त्या झाडाच्या बुंध्यातून स्त्री प्रतिमेचा आकार स्पष्ट होतो. त्याला त्यावर पांढऱ्या रंगाचं विटलेलं, फाटलेलं वस्त्र आहे. काही ठिकाणी जमिनीतून काही उगवून आलेले आहे, हेही स्त्रीत्वाच्या सर्जनशीलतेचे प्रतीक म्हणून येतं. नेपथ्यातून प्रतिकात्मकता मांडण्यात नेपथ्यकार यशस्वी झाले आहेत. (Drama Competition)

प्रसंगाला साजेशी प्रकाश योजना आणि पार्श्वसंगीत यांनी नाटकातील अनेक प्रसंग हे उठावदार झाले आहेत.

नाटकातील नाटक सादर करत असताना दिग्दर्शक म्हणून देविदास शंकर आमोणकर यांना दुहेरी पद्धतीने काम करावं लागले. अनावश्यक हालचालींना फाटा देऊन प्रसंगातील आशय पोचवण्यात ते यशस्वी झाले आहेत.

नाटक : बाई मी दगूड फोडते

दिग्दर्शक : विष्णू सूर्या वाघ

सादरकर्ते : निष्पाप कलानिकेतन, इचलकरंजी

दिग्दर्शक : देविदास शंकर आमोणकर

नेपथ्य : प्रताप डांगरे, हर्षवर्धन कारंडे-देशमुख

संगीत : जॉय रॉड्रिक्स

प्रकाश योजना : अनिल सोनटक्के

रंगभूषा : सुनीता वर्मा

वेशभूषा : मृदूला झान्टे

भूमिका आणि कलावंत

शंकर : अभिजीत फाटक

पार्वती : साक्षी पाटील

लहानग्या : अवधूत कुलकर्णी

जयंत : प्रतिक हुंद्रे

अचला : अनुजा कुलकर्णी

अजय : ओंकार चौगुले

अनिकेत : रोहीत कुरणे

मुकादम : पंडित ढवळे

हेही वाचा :

• इंदू मिलमधील बाबासाहेबांचे आंतरराष्ट्रीय स्मारक गतीने पूर्ण करणार
• प्रवास होणार ताशी ६०० ते एक हजार किमी वेगाने
• सुटका झाली, पण आता एकटे जायला भीती वाटते…

– प्रा. प्रशांत नागावकर : कायदा आणि नैतिकता यांच्या नात्याबद्दल सातत्याने चर्चा होत असते. नैतिकता आणि कायदा वेगवेगळे असले तरी त्यांच्यात एक आंतरिक संबंध आहे. नैतिकता कायद्याच्या बंधनकारक शक्तीचा स्त्रोत आहे. कायदे प्रत्येक व्यक्तीला, नागरिकाला त्यांचे पालन करण्यास बांधील आहेत. तथापि नैतिक मानके व्यक्तीचे संगोपन मूल्य, धार्मिक पार्श्वभूमी आणि संस्कृती यावर अवलंबून असतात. कायद्याच्या अनेक मर्यादा आहेत. कायदा लोकांना प्रामाणिक काळजी घेणारा किंवा नि:पक्ष बनवू शकत नाही. उदाहरणार्थ, खोटे बोलणे किंवा विश्वासघात करणे बेकायदेशीर नाही. परंतु ते अनैतिक आहे. प्रत्येक नागरिकांनी आपल्या आचरणात आचारसंहितेचे पालन करणे आवश्यक नसले तरी सर्वांना कायद्याचे पालन करणे हे बंधनकारक असते. शक्यतो नैतिक आणि कायदा समान सातत्याचे निराकरण करतात. लोकांना कायद्याचे बंधन नसले तरी त्यांची कृती नैतिकदृष्ट्या आक्षेपार्ह आणि अनैतिक असू शकते. (State Drama Competition)

एकूणच कायदा आणि नैतिकता यांच्यामधील द्वंद्व यांच्या संदर्भात केलेली चर्चा म्हणजे ‘वॉक इन’ नाटक. डॉ. श्रद्धानंद ठाकूरना या विषयावर नाटक लिहिण्याचं, यासंदर्भात चर्चा करण्याचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे सलमान खान ते पोर्श कार अपघात प्रकरण, नागपूरला झालेला अशाच स्वरूपाचा प्रकार. ही सगळी ‘हिट अँड रन’ व ‘ड्रंक अँड ड्राईव्ह’ या प्रकरणातील आरोपी सर्वसामान्य नागरिकांच्या रडारवर असली तरी केवळ अनैतिक वर्तन करून कायद्याच्या पळवाटांचा फायदा घेत स्वतःला निर्दोष म्हणून सिद्ध करण्यात ते यशस्वी झाले आहे. सर्वसामान्य माणसाला हेच कुठेतरी अस्वस्थ करणारे आहे. तेच डॉ. ठाकूर यांना अधिक बोचल्याने नाटकाची त्यांच्याकडून निर्मिती झाली आहे.

‘वॉक इन ‘ हे डॉक्टर श्रद्धानंद ठाकूर यांनी लिहिलेले आणि दिग्दर्शित केलेले तसेच नित्यश्रद्धा फाउंडेशन, आजरा या संस्थेने सादर केलेले नाटक.

या नाटकाच्या माध्यमातून डॉ. श्रद्धानंद ठाकूर यांनी कायदा आणि नैतिकता यांच्यातील द्वंद्व नाटक या माध्यमातून कलात्मक पद्धतीने व्यक्त करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला आहे. याला त्यांचे सहकारी कलाकार आणि तंत्रज्ञानानी उत्तम साथ दिली आहे. आपल्याकडे कायदेशीर निर्णय आणि नैतिक निर्णय पूर्णपणे वेगळे म्हणून पाहिले जातात. व्यक्ती कायदेशीर व्यवस्थेच्या बाहेर त्याचे नैतिक पूर्वग्रह ठेवतात. तथापि, सध्या आपण कायदा आणि नैतिकता यांचे मिश्रण झालेले पाहतो.  नैतिकतेने जगण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या समाजावर घेतलेले कायदेशीर निर्णय हे सकारात्मक परिणाम करू शकतात. पण तसे होत नाही, हीच खंत डॉ. ठाकूर यांनी या नाटकातून नेमकेपणानी मांडली आहे. (State Drama Competition)

व्यवसायाने डॉक्टर असलेले ठाकूर हे आजऱ्यातील बहुआयामी व्यक्तिमत्व. आजऱ्यातील सांस्कृतिक वातावरण संपन्न करण्यामागे त्यांचे योगदान मोलाचे आहे. तसे पाहिले तर आजरा हे पश्चिम महाराष्ट्रातील शेवटचे टोक. अशा ठिकाणी रुजलेली नाट्यपरंपरा पुढे नेण्यासाठी त्यांनी दिलेले योगदान अतिशय महत्त्वाचे आहे. ‘हृदयांकित’ हे त्यांनी लिहिलेले आणि दिग्दर्शित केलेलं एक महत्त्वाचं नाटक. वैद्यकीय क्षेत्रातील अमानवी व्यवहार अत्यंत निर्भिडपणे त्यांनी व्यक्त केले आहेत.

‘वॉक इन’ नाटकात त्यांनी लेखन दिग्दर्शनाबरोबरच ब्रो नावाची प्रमुख व्यक्तिरेखाही साकारली आहे. तिन्ही जबाबदाऱ्या त्यांनी अत्यंत सहजतेने निभावल्या आहेत. नाट्यक्षेत्रातला त्यांचा दीर्घकालीन अनुभव या नाटकातून जाणवतो.

आपले व्यक्तिगत शारीरिक स्वास्थ बाजूला ठेवून ब्रोच्या व्यक्तिरेखेत जास्तीत जास्त जीव ओतण्याचा प्रयत्न केला आहे. वास्तविक हे एक चर्चा नाट्य. सहाजिकच हालचालीवर बंधने घालून संवादाच्या माध्यमातून विचार पोहोचवण्याचं आव्हान सर्वच कलाकारांसमोर होते. पण प्रमुख व्यक्तिरेखा म्हणून साकारताना हे आव्हान डॉ. ठाकूर यांच्यासमोर जास्त होते. तेही त्यांनी तितक्याच ताकदीने साकारले.

ब्रो च्या व्यक्तिरेखेत त्याच्या वर्तनात एक प्रकारचा विक्षिप्तपणा जाणवत असला तरी वैचारिकदृष्ट्या तो समतोल आहे. हेच त्यांनी अभिनयाच्या माध्यमातून नेमकेपणाने व्यक्त केले आहे. ही भूमिका त्यांनी शांत आणि संयमाने केली आहे. शारीरिक अभिनयापेक्षा वाचिक अभिनयावर विशेष घर दिला आहे. एकूणच ब्रो त्यांनी व्यवस्थित साकारला आहे.

डॉ. ठाकूर यांना मिस जेनिफर झालेल्या वृषाली केळकर-वाळके यांनी चांगलीच साथ दिली आहे. वकिलांचे सहायक असली तरी कायद्याच्या पळवाटा तिला नेमकेपणाने ठाऊक आहेत. कोणत्या केसमध्ये मॅनेज करायचे याची पक्की जाणीव असलेली असिस्टंट. कायदा आणि नैतिकता या दोन्ही वेगवेगळ्या गोष्टी आहेत आणि कायद्याच्या शिक्षेपासून वाचायचं असेल तर अनैतिक गोष्टी करणे किती गरजेचे आहे हे ती ठामपणे सांगते. पर्यायाने अभिनयातून व्यक्त करते. रंगमंचावरील वावर आणि अभिनयात एक प्रकारचा आत्मविश्वास दिसून आला. (State Drama Competition)

मंदार बापट यांनी फ्रँक आणि ॲडव्होकेट डिकॉस्टा अशा दोन्ही भूमिका साकारल्या आहेत. दोन भूमिकांमधील वेगळेपण त्यांनी पुरेपूर जपण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यांच्या अभिनयाचं महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये.

तांत्रिक बाजूंमध्ये नेपथ्य आणि प्रकाश योजना अत्यंत आशयपूर्ण स्वरूपाची झाली आहे. गोव्यातील एका सदन व्यक्तीचं निवासस्थान अत्यंत चकचकीतपणे मांडण्यात नेपथ्यकार यशस्वी झाला आहे. तरी त्यातील अनेक वस्तूंच्या मांडणीमुळे रंगमंचावर काहीशी गर्दी दिसते. यामुळे पात्रे कुठेतरी हरवल्याचे जाणवत होते. डोळ्यांच्या पेंटिंग्सचा नाटकाच्या आशयानुसार नेपथ्यात वापर मोठ्या खुबीने वापर करण्यात आला आहे.

प्रकाश योजनेत ऑपरेटिंगबाबत कमालीचा सफाईदारपणा जाणवला. पण मागील बॅटनवरील स्पॉट थेट प्रेक्षकागृहात येत असल्याने आस्वादात अडथळा निर्माण होत होता. नाटकाचे सादरीकरण त्यावरील पकड ज्या घट्टपणे जाणवायला हवी होती तितकी जाणवत नव्हती. दीर्घ लांबीचे प्रसंग संथगतीने पुढे जात असल्याने प्रेक्षकांचीही नाटकावरची पकडा सैल झालेली दिसली.

. . . . .

नाटकाचे नाव :  वॉक इन

लेखक, दिग्दर्शक : डॉ. श्रद्धानंद ठाकूर

सादरकर्ते : नित्यश्रद्धा फाउंडेशन, आजरा

नेपथ्य : प्रा. सुधीर मुंज, स्वप्नील कोगेकर

रंगभूषा : राहुल नेवरेकर

वेशभूषा : बाळासाहेब आपटे

प्रकाश योजना : रोशन कुंभार, राकेश करमळकर

भूमिका आणि कलावंत State Drama Competition

ब्रो : डॉ. श्रद्धानंद ठाकूर

फ्रँक आणि ॲड. डिकोस्टा : मंदार बापट

मिस जेनिफर : वृषाली केळकर-वाळके

सिल्व्हिया : ओवी रेळेकर

गायक : अभिजीत देशपांडे

हेही वाचा :

• फडणवीसांच्या शपथविधी सोहळ्याला दिग्गजांची उपस्थिती
• फडणवीसांनी घेतली मुख्यमंत्रिपदाची शपथ
• ‘महामानवाला द्या शैक्षणिक मानवंदना’

प्रा. प्रशांत नागावकर :  ‘आणि कुंभाराचं काय झालं?’ हे दोन अंकी नाटक गडहिंग्लज कला अकादमी या संस्थेने चांगल्या पद्धतीने सादर केले. प्रा. शिवाजी पाटील हे या नाटकाचे दिग्दर्शक आहेत. पाटील हे अत्यंत उत्साही आणि हरहुन्नरी कलाकार. आपल्या नोकरीच्या ठिकाणी म्हणजे गडहिंग्लजमध्ये मोठ्या कष्टाने आणि प्रयत्नपूर्वक नाट्यकला पुन:श्च रुजवण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला आहे. तीन वर्षांपूर्वी त्यांनी राज्य नाट्य स्पर्धेत जवळजवळ ४० वर्षानंतर गडहिंग्लजचे प्रतिनिधित्व केले. त्यानंतर त्यांनी आत्तापर्यंत तीन वेळा राज्य नाट्यमध्ये सहभाग नोंदवला आहे. (Drama Competition)

आणि कुंभाराचं काय झालं? हे नाटक चांगल्या पद्धतीने सादर झाले. सादरीकरणात उत्स्फूर्तता आणि प्रामाणिकपणा असला तरी एका सशक्त संहितेचे सादरीकरण करताना एवढ्याच गोष्टी पुरत नाहीत. त्यामुळे ‘थोडा है, थोडे की जरुरत है,’ असे या नाटकाच्या बाबतीत म्हणता येईल.

कोल्हापुरातील नाट्यलेखक, कवी, कथा-कादंबरीकार आणि पत्रकार जयसिंग पाटील यांचे हे महत्त्वाचे नाटक. मंत्रक हा एकांकिका संग्रह त्यांच्या नावावर आहे. अनेक नियतकालिकांमधून त्यांच्या कथा प्रसिद्ध झाल्या आहेत. अलीकडेच त्यांची ‘नामशेष होणारा माणूस,’ ही कादंबरी प्रकाशित झाली आहे. कोल्हापुरातील साहित्य लेखन परंपरेतील तिसऱ्या पिढीतील एक महत्त्वाचे लेखक म्हणून त्यांचा उल्लेख केला जातो.

व्यंकटेश माडगूळकर यांची ‘वेडा कुंभार’ या कथेतील व्यक्तिरेखेच्या पुढच्या पिढीची कथा जयसिंग पाटील यांनी नाट्यरूपात मांडली आहे. थोडक्यात ‘आणि कुंभाराचं काय झालं’ हे नाटक व्यंकटेश माडगूळकरांच्या कथेच्या पुढच्या पिढीचे नाटक आहे. २००१ साली हे नाटक कोल्हापूरच्या टीएफटी नाट्यसंस्थेच्या वतीने सादर झाले होते.  २००७ ला या नाटकाची संहिता पुस्तक रूपाने प्रकाशित झाली.

मंडल आयोगाच्या शिफारशीनंतर ओबीसी समाजात आमूलाग्र बदल झालेला दिसून येतो. सर्वच क्षेत्रात आरक्षणामुळे उत्साहाचे वातावरण तयार झाले होते. विशेषतः राजकारणात त्याचे सकारात्मक परिणाम जाणवले.  आतापर्यंत राजकारणामध्ये मराठा समाजाचे प्राबल्य दिसत होते. मंडल आयोगानंतर ओबीसींना संधी मिळाली. त्याचे प्रतिबिंब या नाटकात पाहायला मिळते. (Drama Competition)

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्या कथेतील म्हातारा कुंभार या नाटकात आहे. तो जख्ख म्हातारा झाला आहे. राजकारणाने बदलत जाणारा गाव आणि उद्ध्वस्त होणारी नाती तो तटस्थपणे बघत सरपट जगत असतो. जातीय राजकारण नाटकाच्या केंद्रस्थानी आहे. मागे उल्लेख केल्याप्रमाणे ग्रामीण भागातील राजकारणाचे केंद्र मराठा समाजापासून दुरावत जात ओबीसींकडे सरकत चालले आहे.

नाटकात अण्णा ही प्रमुख व्यक्तिरेखा आहे. हा म्हाताऱ्या कुंभाराचा नातू. काळाच्या ओघात पारंपरिक व्यवसाय पूर्ण मोडीत निघाला आहे. वडिलांच्या मृत्यूनंतर मिळालेल्या पैशातून सुरू केलेले हॉटेल तो चांगल्या पद्धतीने चालवत असतो. त्याच्या जीवावर तो आपल्या भावांना शिकवतो. एकाला नोकरी लावतो तर दुसऱ्या भावाला बियर बार काढून देण्याच्या तयारीत असतो. गावात काही ठिकाणी प्लॉट घेतले आहेत. सरपंच होण्यासाठी धडपड सुरू आहे, पण त्यापूर्वी जिल्हा परिषद निवडणुकीत त्याच्या पत्नीला तिकीट मिळते. निवडणुकीत अण्णांचे सारे घर राबते. यांत प्रचंड पैसा खर्च करतो. परिणामी अण्णांची बायको निवडून येते. पण यामध्ये अण्णांच्या मधल्या भावाचा, बापूचा बळी जातो.

भावाचा खून आणि आपल्या बायकोचे राजकारणात वाढत चाललेले वजन यातून अण्णांचा अहंकार दुखावतो. तो दारूच्या आहारी जातो. नवरा बायकोचे सतत खटके उडू लागतात. तुका नोकरीच्या मागे न लागता हॉटेल सांभाळतो. हळूहळू घर उद्ध्वस्त होत जातं, हे सारे तटस्थपणे पाहणाऱ्या म्हाताऱ्याचे निधन होते. एका अर्थी कुंभाराच्या घराण्याचा वंश थांबतो. कुंभार घराची, पर्यायाने समाजाची पडझड या नाटकाच्या केंद्रस्थानी आहे. या नाटकाच्या माध्यमातून कुंभार समाजाचे पर्यायाने ओबीसी समाजाचे चित्रण पहिल्यांदा मराठी नाटकात आले.

नाटकाचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे नाटकातील कोल्हापुरी भाषा. कलाकारांनी नेमकेपणाने ती पकडली आहे. विशेषतः गडहिंग्लजसारख्या मराठी-कन्नड भागातल्या कलाकारांनी ही भाषा जाणीवपूर्वक आत्मसात केल्याचे दिसून येते. या नाटकात अनेक व्यक्तिरेखा आहे. आपापल्या वाट्याला आलेली भूमिका सर्वांनीच उत्तमपणे निभावली आहे. दत्ता सुतार यांनी तुकाची व्यक्तिरेखा अतिशय तन्मयतेने उभी केली आहे.

रामय्या हिरेमठ यांनी अण्णा आपल्या पद्धतीने उभा केला आहे. राजकारणाला गरजेचा असलेला बेरकीपणा त्यांनी समर्थपणे व्यक्त करण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्याचबरोबर आपल्यापेक्षा आपल्या पत्नीला राजकारणात खूप महत्त्व येत आहे, यातून आलेले नैराश्य दाखवताना मात्र ते काहीसे कमी पडतात. नैराश्यातून आलेली व्यसनाधीनता काही प्रसंगात दारू पिल्यानंतर त्याचे त्यांच्या हालचाली हास्यास्पद वाटतात. नैराश्यातून आलेली हातबलता नेमकेपणाने व्यक्त करू शकले नाहीत.  साहजिकच प्रेक्षकांची सहानुभूती मिळण्याऐवजी ते काही ठिकाणी हास्यास्पद ठरले आहेत.

प्रणोती कुमठेकर यांनी त्यांची भूमिका मात्र खूप चांगल्या पद्धतीने सादर केली.  नवऱ्याखाली आपलं अस्तित्व दबलं जात आहे, हे मान्य करून त्या पद्धतीने बुजरेपणाने जगणारी. आणि संधी मिळतात राजकारण समजून घेत स्वतःचं अस्तित्व निर्माण करत असताना कळत नकळतपाने आणलेली बंडखोरीही त्यांनी तितक्याच ताकदीने व्यक्त केली आहे. अभिनयात त्यांनी खूप चांगल्या पद्धतीने समतोल साधला आहे.

मीनाक्षी टेंबुकडे हिने मुक्ता रंगवत असताना उच्च शिक्षण घेऊनही आपले अस्तित्व आपल्याला सिद्ध करता येत नाही. त्याचबरोबर घरातील जाचामुळे आपल्याला आवडलेल्या मुलाशीही आपण नीट बोलू शकत नाही ही खंत अतिशय संयमितपणे सादर केली आहे. (Drama Competition)

अरुण पाटील यांनी बापू प्रामाणिकपणे सादर करण्याचा प्रयत्न केला. पण काही ठिकाणी आवाजाची पट्टी नको तितकी उंच केल्याने संवादफेक रसभंग करत होती.

वार्ताहरच्या छोट्याशा भूमिकेत दिग्दर्शक शिवाजी पाटील यांनी रंगतदारपणा आणला आहे. दिग्दर्शनाची महत्त्वाची जबाबदारी सांभाळून त्यांनी केलेली भूमिका एकूण नाटकात रंगतदार बनली आहे.

तांत्रिक बाबतीत बोलायचे झाले तर नेपथ्य वास्तववादी स्वरूपाचे होते. कुंभाराचे घर उभा करण्यासाठी अनेक बारीकसारीक गोष्टींची अभ्यासपूर्ण अशी मांडणी केली होती. ओबीसी समाजातील एका कुंभाराचे घर नेमकेपणाने उभारण्यात नेपथ्यकार यशस्वी ठरले आहेत.

प्रकाश योजना अनावश्यक अशी रंगीबेरंगी झाली. नाटकाचा आशय लक्षात घेता अशा प्रकाश योजनेची कितपत गरज होती?  हा एक अनुत्तरीत प्रश्न आहे. तेच पार्श्वसंगीताच्या बाबतीत झाले आहे.  प्रसंगाला उठाव देणाऱ्या पार्श्वसंगीताची गरज असताना विनाकारण पाश्चिमात्य सुरावटीच्या संगीताचे तुकडे प्रसंग रसभंग करत होते.

नाटक :  …आणि कुंभाराचं काय झालं?

लेखक : जयसिंग पाटील

सादरकर्ते : गडहिंग्लज कला अकादमी

दिग्दर्शक, नेपथ्य : शिवाजी पाटील

प्रकाश योजना : रोहन घोरपडे

संगीत : शुभम चौगुले

वेशभूषा : सारिका पाटील, वैशाली पाटील

केशभूषा : गीता पाटील

रंगभूषा : विजय ढेरे

भूमिका आणि कलावंत (Drama Competition)

म्हातारा : आर्यन हरणे

आई : उर्मिला कदम

आण्णा : रामय्या हिरेमठ

बापू : अरुण पाटील

तुका : दत्ता सुतार

मुक्ता : मीनाक्षी टेंबुकडे

थोरली : प्रणोती कुमठेकर

मधली : सोनम धनुकटे

छोटी : संस्कृती पाटील

गणा : विजय टेंबुकडे

रंगा : संतोष बोरनाक

(छाया : अर्जुन टाकळकर)

हेही वाचा :

• अजित पवार शपथ घेणार, एकनाथ शिंदे काय करणार?
• राहुल गांधींना गाझीपुरात रोखले
• फुलराणी अडकणार विवाह बंधनात

-प्रा. प्रशांत नागावकर

१९६० नंतर प्रायोगिक नाटकांची निर्मिती खूप मोठ्या प्रमाणावर झाली. हीच रंगभूमी आता मध्यवर्ती रंगभूमी आहे, अशीही जाणीव निर्माण झाली आहे. मराठी व्यावसायिक रंगभूमीला १९६० ते १९९० या काळातील प्रायोगिक रंगभूमीने नव्याने उभारी दिली. हा तीन दशकांचा काळ मराठी नाटकांचे ‘सुवर्णयुग’ मानावा एवढा समृद्ध झाला आणि विस्तारलाही. महाराष्ट्र राज्याच्या हौशी नाटकांच्या स्पर्धेबरोबरच व्यावसायिक नाटकांच्याही स्पर्धा सुरू असतात. जे नाटक प्रायोगिक म्हणून हौशी रंगभूमीवर सादर झाले तेच प्रायोगिक नाटक व्यावसायिक रंगभूमीच्या स्पर्धेतही सादर झाले आणि त्याला क्रमांकही मिळाला.

तात्पर्य एवढेच की, प्रायोगिक आणि मुख्य प्रवाहातील नाटक यांच्यातील अंतर आता जवळजवळ नाहीसे झाले आहे. पण असे असले तरी प्रायोगिक रंगभूमीचे स्थान नेहमीच दुय्यम स्वरूपाचे राहिले आहे. याचा प्रत्यय पुन्हा आला. निमित्त होतं ६३ व्या महाराष्ट्र राज्य हौशी नाट्य स्पर्धेत प्रज्ञान कला अकादमी, वारणानगर या संस्थेने सादर केलेले दिलीप जगताप लिखित  ‘प्रश्नचिन्ह’ हे प्रायोगिक नाटक.

दिलीप जगताप कवी आणि नाटककार म्हणून प्रसिद्ध आहेत. विशेषतः प्रायोगिक रंगभूमीवरील एक महत्त्वाचे नाटककार म्हणून त्यांचा अत्यंत गौरवाने उल्लेख केला जातो. १९५० नंतरच्या प्रयोगशील रंगभूमीसाठी त्यांच्या नाट्यलेखनाचे योगदान महत्त्वाचे ठरले. ‘आला रे राजा,’ ‘एक अंडं फुटलं,’ ‘जा खेळायला जा,’  ‘पूज्य गुरुजी,’ ‘मेले उंदीर,’ ‘रंगेहात,’ ‘राजदंड,’ ही त्यांची काही महत्त्वाची नाटके. अशा दिग्गज नाटककाराचे नाटक सादर करण्याचा एखादा दिग्दर्शक प्रयत्न करतो त्यावेळी दिलीप जगताप यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये, त्यातील आशय याबाबत अतिशय दक्ष राहून कलाकृती सादर करण्याचे आव्हान त्याच्यासमोर उभे असते. दिलीप जगताप यांच्या नाटकातील आशय समजून घेण्याबरोबरच प्रायोगिक नाटकांची वैशिष्ट्ये त्याची बलस्थाने याचीही जाण तितकीच असणे गरजेचे असते. पण याचा अभाव निलेश ढाले आणि अनिकेत आवटी यांच्या दिग्दर्शनात पाहायला मिळाला.

प्रायोगिक रंगमंचावरील नाटक म्हणजे थोडासा विक्षिप्त तसेच विचित्र स्वरूपाचा अभिनय, संवादफेकीतील संथ लय, व्यक्तिरेखांच्या हालचालीतील मरगळ, अनाकलनीय गूढ स्वरूपाचे नेपथ्य, धूसर प्रकाश योजना, इत्यादी समीकरणे रूढ झालेली आहेत. त्याच पद्धतीने प्रायोगिक नाटक सादर केले जाते आणि हेच मुळात चुकीचे आहे. हे अगदी मान्य आहे की, प्रायोगिक रंगभूमीवरील नाटक सादर करण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण शैली आहे आणि ही शैली स्वीकारत असतानाही नाटकातील आशय चांगल्या पद्धतीने कसा प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचेल याकडे पाहणे तितकेच गरजेचे आहते.  ‘ठोंब्या’सारखं प्रायोगिक रंगभूमीवरील महत्त्वाचं नाटक पण प्रेक्षकांपर्यंत ते चांगल्या पद्धतीने पोहोचले याचे कारण सादरीकरणामधली नाविन्यता आणि आशय पोहोचवणारा अभिनय व दिग्दर्शन.  पण पूर्वग्रह स्वरूपाचे कुठली तरी एक विशिष्ट गोष्ट लक्षात ठेवून प्रायोगिक रंगभूमीचं दिग्दर्शन करणे, त्याचे सादरीकरण करणे हे कोणत्या मानसिकतेचे लक्षण आहे, हे समजत नाही. एक मोठे ‘प्रश्नचिन्ह’ इथेच निर्माण झाला.

‘प्रश्नचिन्ह’ हे नाटकाचे सादरीकरण विशिष्ट मानसिकतेतूनच सादर झाले. मुळात नाटकाचा विषय मानसिकतेशी, त्याला पडणाऱ्या प्रश्नांशी संबंधित आहे. दिग्दर्शक आपल्या मनोगतातून हे स्पष्ट करतो, ‘व्यक्त होण्यासाठी सजीव निर्जीवाला दुसऱ्याची किंवा समूहाची गरज असते.  कारण त्याची उत्पत्ती ही मन आणि मानवी मेंदू यांच्या प्रश्न आणि उत्तराच्या प्रणयातून होत असते. ही एक प्रक्रिया आहे. जी क्रियेतून निर्माण होते ते त्याचे मूळ स्थान आहे. जिथे प्रश्न निर्माण होतात तिथे मन आणि विचार उत्तर शोधण्यासाठी गतिशील आणि स्थिर होतात. हीच अस्थिरता त्याला त्याच्या मनाला जिवंत ठेवण्याचे काम करते. हे सर्व नाटकातून कलाकार लेखक यांच्या सहवासातून प्रेक्षकांनाही प्रश्नचिन्ह म्हणून मिळते.’ नाटकातील विषय जसा क्लिष्ट आहे तसेच दिग्दर्शकीय मनोगतही. हे खरं आहे की, सर्व गोष्टी सोप्या करून सांगण्याचा मक्ता दिग्दर्शकाने घेतलेला नसतो. प्रेक्षकांचीही नाटक समजून घेण्याची जबाबदारी असते. हे मान्य केले तरी दिग्दर्शकालाच नाटकातील आशयाविषयी आकलन पूर्णपणे झाले नसेल तर प्रेक्षकांना तो कितपत सांगू शकतो? हा आणखी एक प्रश्न. यामुळे प्रेक्षक नाटकापासून दुरावला गेल्याचा प्रत्यय आला. या नाटकाबाबतही नाट्यतंत्रे, नाट्याशय, अभिनयाबाबतीत रूढ समजूती, सादरीकरणाच्या ठाम समजुती या सर्वांमधून एक असमाधान प्रेक्षकांना मिळत गेले.

‘प्रश्नचिन्ह’ हे नाटक पाहून झाल्यावर प्रेक्षक तृप्त मनाने नाट्यगृहातून बाहेर पडलेला दिसला नाही. नाट्यप्रयोगाने निर्माण केलेल्या एका विचित्र मानसिक अवस्थेत तो पाहायला मिळाला. ही अस्वस्थता नाट्य आशयामुळे निर्माण झाली असे नव्हे तर नाटकाच्या सादरीकरणामुळे झाली.

प्रायोगिक नाटकाच्या दृष्टीने दिग्दर्शक निलेश ढाले आणि अनिकेत आवटी यांनी जी शैली कलाकारांना दिली त्या कलाकारांनी त्या बरहुकूम आपला अभिनय केला, यात शंका नाही. पण तरीही कलाकारांचा नाटकातील व्यक्तिरेखा समजून घेण्यात एक प्रकारचा कोंडमारा दिसून आला. चोख पाठांतर ही जमेची बाजू असली तरी नाटकाचा आशय पोचवण्यात कलाकारांचा अभिनय पूरक ठरला नाही.

सिद्धी कुलकर्णी, आकाश कदम,  शुभम सुवासे, अंकिता शिर्के यांना आपल्या व्यक्तिरेखा नीटपणे समजल्या नसल्याचे लक्षात येत होते.

तांत्रिक बाबींमध्ये प्रकाश योजना अंधाराला प्राधान्य देणारी होती. धूसर प्रकाश योजना प्रेक्षकांच्या आस्वादात अडथळा निर्माण करत होती. पार्श्वसंगीत नाटकाच्या प्रसंगांशी काहीसे फटकून असल्यासारखेच होते. सूचकात्मक स्वरूपाचे नेमके नेपथ्य रचले गेले होते.

एकूणच नाटक म्हणावा तितका प्रभाव पाडू शकले नाही.

नाटक : प्रश्नचिन्ह

लेखक : दिलीप जगताप

सादरकर्ते : प्रज्ञान कला अकादमी, वारणानगर

दिग्दर्शक : नीलेश आवटी, अनिकेत ढाले

प्रकाश योजना : ऋषिकेश पोवार

संगीत : सौरभ कदम

नेपथ्य : प्रवीण वरेकर

रंगभूषा : नेहा आवटी

वेशभूषा : पार्वती कामी, वर्षा गोंधळी

भूमिका आणि कलावंत

ती : सिद्धी कुलकर्णी

तो : आकाश कदम

रेगे : शुभम सुवासे

मीरा : अंकिता शिर्के

-प्रा. प्रशांत नागावकर

जगात इच्छामरणासंदर्भात टोकाचे वाद सुरू आहेत. दीर्घकालीन न्यायालयीन प्रक्रियाही सुरू आहे. पण हा वाद केवळ न्यायालयीन निर्णयाने मिटणार नाही. कारण यामध्ये कायदेशीर प्रक्रियेबरोबरच वैद्यकीय आणि सामाजिक नीतीतत्त्वांचे मुद्दे तितकेच महत्त्वाचे आहेत आणि खूपच गुंतागुंतीचे आहेत. ‘इच्छामरण’ हा विषय घेऊन आतापर्यंत अनेक साहित्यकृती आणि नाटक, चित्रपट अशा कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. प्रत्येक कलाकृतीमध्ये इच्छामरणासंदर्भात विविध मतप्रवाह दिसून येतात. प्रत्येकाने आपापल्या पद्धतीने इच्छामरणाबाबत विविध दृष्टिकोन मांडले आहे. अलीकडच्या व्यस्त जीवनशैलीमुळे इच्छामरण हा कळीचा मुद्दा ठरला आहे. याच संवेदनशील विषयावर ‘रुद्रांश कला अकॅडमी’ने डॉ. सोमनाथ सोनवलकर लिखित ‘मोक्षदाह’ हे नाटक सादर केले. संवेदनशील विषय अतिशय ताकदीने लेखकाने मांडला आहे. संवादात्मकता हे नाटकाचे वैशिष्ट्ये. पण हेच संवाद दीर्घ स्वरूपाचे लांबलचक, तत्त्वज्ञानात्मक असल्याने ते विनाकारण बोजडही वाटतात. याचा सादरीकरणात प्रत्यय आल्यावाचून राहिला नाही.

वासुदेव हे निवृत्त पोस्ट मास्तर. त्यांची पत्नी इरावती निवृत्त मुख्याध्यापिका. या दाम्पत्याला अपत्य नाही. हा निर्णय त्यांनी जाणीवपूर्वक पूर्वीच घेतला होता. आयुष्याच्या उतरत्या टप्प्यात आपले जीवन नकोसे होते आणि दोघेही इच्छामरणाचा मार्ग निवडतात. पण कायदेशीर अडचणी आल्याने अनेक वर्ष ते न्यायालयीन लढाई लढत आहेत, पण यश येत नाही. वासुदेवांना अंथरुणाला खिळून मरणाची वाट पाहणं पसंत नाही. तसेच पेटीत कुजून कुजून आपल्या शरीराची विल्हेवाट होण्याची कल्पना सहन होत नाही. उलट आपल्या शरीरातील अवयवांचा वापर इतरांना व्हावा, ही त्यांची प्रामाणिक इच्छा आहे.

आपल्या पश्चात्त कुठलाही वारस नाही तेव्हा कुणासाठी जगावं? हा प्रश्न असल्याने त्यांना इच्छा मरण हवे आहे. आणि यासाठी त्यांची दीर्घकालीन न्यायालयीन लढाई सुरूच आहे. न्यायालय वासुदेव दाम्पत्याने घेतलेल्या निर्णयाचा फेरविचार करावा किंवा यापासून परावृत्त करावे, यासाठी झिया नावाच्या कौन्सिलरची नेमणूक करते. ही कौन्सिलर कोणी एकेकाळी वासुदेव यांच्या पत्नीची विद्यार्थिनी असते. आई-बाप विभक्त झाल्याने अनाथ बनलेली ही मुलगी. या मुलीला लहानपणापासून लिव्हरचा त्रास असतो. तिला अवयव दानाची गरज आहे, हे कळाल्यावर वासुदेव यांनी आपल्या लिव्हरमधला एक तुकडा तिच्या रक्षणासाठी दान केलेला असतो. तिच वासुदेवांच्या घरात कौन्सिलर म्हणून येते आणि बघता बघता त्यांच्यात मिसळून जाते. वासुदेव व त्यांच्या पत्नीला इच्छामरणाच्या निर्णयापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करते. असे हे नाटकाचे ढोबळ कथानक. कथानक चार व्यक्तिरेखांनी पुढे नेले आहे. वासुदेव, त्यांची पत्नी इरावती, वासुदासचे वकील मित्र आपटे आणि कौन्सिलर झिया.

संवाद खूपच लांबलचक आहेत. एखादी व्यक्तीरेखा इतकं लांबलचक बोलत असताना दुसऱ्या व्यक्तिरेखेने नेमकं करायचं काय? हा एक प्रश्न संवाद म्हणताना उपस्थित झाल्याचे पाहायला मिळते. सहाजिकच नाटकातील हालचालींना नकळतपणे बंधने आली आहेत. हे दीर्घ स्वरूपाचे संवाद म्हणणे कलाकारांसाठी कसोटीचे ठरले असते पण यातील कलाकारांनी चोख पाठांतर केल्याने ते या कसोटीस पूर्णपणे उतरले, हे मान्य करावे लागेल. अभिनय हा नंतर भाग.

डॉ. प्रमोद कसबे हे या नाटकाचे दिग्दर्शक आणि या नाटकातील प्रमुख वासुदासची भूमिकाही त्यांनी साकारली आहे. दिग्दर्शक असूनही त्यात प्रमुख भूमिका करणे हे खूपच अवघड असते. कारण नाटकातल्या इतर व्यावधानांकडे दिग्दर्शकाला लक्ष देता येत नाही. तरीही डॉ. कसबेकर यांनी अतिरिक्त जबाबदारी स्वीकारली. त्यांच्या अभिनयातील सहजता वाखाणण्यासारखी आहे. अभिनयात कोणत्याही प्रकारचा अभिनिवेश जाणवला नाही. उलट अभिनयात इतकी सहजता होती की ते अभिनय करतात असे क्षणभरही वाटले नाही. वासुदेवची कैफियत त्यांनी प्रामाणिकपणे व्यक्त केली आहे. आशय समजून घेत केलेली अचूक संवादफेक हे त्यांच्या अभिनयाचे प्रमुख वैशिष्ट्य. संवादातील हलकेफुलके उपरोधिक विनोद त्यांनी मोठ्या खुबीने म्हटले आहेत.

शिवसागर शेटे यांनी भूमिका उत्तमपणे साकारली आहे. त्यांचा रंगमंचावरचा वावर सहज होता. त्यांनी उच्चारलेल्या उपरोधिक संवादाने रंगतदारपणा आणला. कौटुंबिक पातळीवर नातेसंबंधातून आलेली हतबलता आणि निराशा त्यांनी तितक्याच ताकदीने व्यक्त केले. ‘वृद्धाश्रमात सर्व काही अलबेल आहे आणि मी खूप सुखी आहे’, असे सांगताना आणलेला भावुकपणा मनाला चटका लावतो.

स्त्री कलाकारांनी मात्र खूप निराशा केली. साक्षी जिरंगे यांनी वासुदेव यांच्या पत्नीची भूमिका साकार केली. त्यांच्या संवादफेकीची शैली एकसुरी होती. तीच गत झिया झालेल्या राजलक्ष्मी कौलकर यांच्याबाबतीत दिसून आली. त्यांचं सातत्याने मान डोलवणे आणि क्षणाक्षणाला प्रेक्षकांकडे बघणे खटकणारे होते. दोन्ही स्त्री कलाकारांनी आपल्या व्यक्तिरेखेचा कोणताही विचार न करता, त्यांचा स्वभाव न समजावून घेता आपला मूळचा स्वभाव आणि सवयीच रंगमंचावर व्यक्त केल्याचे जाणून आले.

डॉ. कसबेकर यांनी दिग्दर्शकाबरोबर अभिनय आणि नेपथ्याचीही बाजूही सांभाळली आहे. त्यांनी नेपथ्याची रचना नाटकाच्या आशयाला साजेशी केली. ती उत्तम झाली आहे. नाटकातील काळ त्यांनी अचूक पकडला. जुनाट वाड्याचा फील हुबेहूब प्रेक्षकांना दिला. पहिल्या अंकातील नेपथ्यातील मोकळ्या जागा दुसऱ्या अंकात आशयाच्या दृष्टीने भरून काढल्या. उदाहरणार्थ, फुलपाखराचे रंगीत चित्र, सुरेख फ्लॉवर पॉट, अंगणातील वाढलेली वेल इत्यादी जगण्यातील सकारात्मक बदल स्पष्ट करायला मदत करतात. पण तरीही काही त्रुटी आढळून येतात. त्यामध्ये रंगमंचावर अनेक अनावश्यक वस्तूंची गर्दी दिसून आली. प्रेक्षकांच्या उजवीकडील गॅलरी ही खटकणारी होती. आपवादात्मक प्रसंगासाठी किंवा व्यक्तिरेखांच्या एन्ट्री-एक्झिटसाठी अनावश्यक अशी विंगेतील जागा नेपथ्याचा तोल बिघडत होती.

प्रकाश योजनेतील सेक्शन लाईट्स प्रेक्षकांच्या आस्वादात अडथळा आणत होत्या. नाटकात एकच स्थळ म्हणजे हॉल आहे. असे असले तरी संपूर्ण रंगमंच प्रकाश योजनाकरानी न उजाळता केवळ व्यक्तिरेखांच्या हालचालीनुसार आणि संवादानुसार तेवढाच स्पॉटलाईट वापरणे हेच नाटकाच्या आस्वादात अडथळा आणत होते. प्रकाश योजनेतून काळ वेळेचे भान येत नव्हते. सकाळ, संध्याकाळ, रात्र यांचे कोणतेही सूचन केले गेले नाही. आयुष्यातील अंताची वेळ तसेच मृत्यूनंतरच्या अग्नीसंस्कारची जाणीव करून देणारा लाल पिवळा प्रकाशाचा वापर आशयाच्या दृष्टीने योग्य असला तरी सातत्याने त्याचा वापर नकोसा वाटत होता. मुळात सगळ्याच स्पॉटलाईटची दिशा म्हणजे प्रकाशाच्या स्त्रोताची दिशा चुकीची होती. तसेच व्यक्तिरेखांवर पूर्ण प्रकाश न पडता बहुतांशी त्यांचे चेहरे अंधारात होते. अभिरुप न्यायालयाच्या दरम्यान न्यायाधीशावर टाकलेला लाल प्रकाशाचे प्रयोजन लक्षात आले नाही.

पार्श्वसंगीतामध्ये संगीताच्या तुकड्यांबरोबर ध्वनींचाही वापर केला गेला आहे. पण संवादातील आशयानुसार, त्यातील लयीनुसार वापरलेले संगीताचे तुकडे काहीसे विसंगत वाटत होते. याबरोबर पावसाचे सूचन करणारे ध्वनी पार्श्वभूमीवर सातत्याने असायला हवे होते. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ब्लॅक आउट पार्श्वसंगीताने भरून निघत नव्हता.

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे डॉ. कसबेकरानी नाटकातल्या तिन्ही भूमिकांची जबाबदारी घेतली असल्याने दिग्दर्शनाला ते न्याय देऊ शकले नाहीत. संहितेचे संपादन हा मुद्दा पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला. नाटकातील संवादामधला तोच तोचपणा कमी करता आला असता तर अनेक प्रसंग रेखीव व ठसठशीत झाले असते. संवादाची लांबी करूनही संवादातील आशय व्यक्त करता आला असता. याबरोबरच संपूर्ण नाटकातील दोन प्रवेशादरम्यानचा ब्लॅकआऊट बराचसा रेंगाळल्याने प्रेक्षकांचे लक्ष विचलित होत होते. पात्रांना वेशभूषा बदलायला कितीसा वेळ लागेल? वेळ लागत असेल तर अन्य काही क्लुप्त्या करून दिग्दर्शकाने वेळ तशी रचना करणे गरजेचे असते पण ते तसे झाले नाही. साहजिकच दोन प्रवेशातील ब्लॅक आऊट बराचसा लांबला. नाटकात दिग्दर्शक भूमिका साकार करत असेल तर पात्रांच्या हालचालींकडे तसेच आशयाच्या दृष्टीने केलेले कंपोझिशन्सकडे दिग्दर्शक लक्ष देऊ शकत नाही, या निमित्ताने याचा पुन:प्रत्यय आला.

एकूणच नाटकाची गती अतिशय संथ होती. सर्वच प्रसंग खूपच रेंगाळल्याने कोणताही प्रसंग उत्कर्ष बिंदू गाठू शकला नाही. लिहिल्या गेलेल्या एका चांगल्या नाटकाला रुद्रांश कला अकॅडमी न्याय देऊ शकली नाही, असेच म्हणावे लागेल.

नाटक : मोक्षदाह
लेखक : डॉ. सोमनाथ सोनवलकर
सादरकर्ते : रूद्रांश अकॅडमी, कोल्हापूर
दिग्दर्शक : डॉ. प्रमोद कसबे

भूमिका आणि कलावंत

इरावती : साक्षी झिरंगे
नाझिया : राजलक्ष्मी कौलवकर
आपटे : शिवसागर शेटे
वासुदास : डॉ. प्रमोद कसबे

तंत्रज्ञ

नेपथ्य : डॉ. प्रमोद कसबे
प्रकाश योजना : तन्मय राऊत, कुणाल शेलार
पार्श्वसंगीत : प्रथमेश सिद्धार्थ
रंगभूषा : साक्षी झिरंगे
वेशभूषा : राजलक्ष्मी कौलवकर
रंगमंच व्यवस्था : अनिल काजवे, शिवसागर शेटे.
कोल्हापूर : रूद्रांश अकॅडमीने सादर केलेल्या ‘मोक्षदाह’ नाटकातील दृश्य. (छाया : अर्जुन टाकळकर)