‘किशोर’ मासिकाचा पहिला अंक

-विजय चोरमारे

किशोर हे आठ ते चौदा वयोगटातील मुलांसाठी बालभारतीच्या वतीने चालवण्यात येणारे मासिक आहे. १९७१ पासून आजवर हे मासिक प्रसिद्ध होत आहे. पुण्याच्या महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळातर्फे हे मासिक प्रकाशित केले जाते. मुलांमध्ये अवांतर वाचनाची आवड निर्माण व्हावी, अभ्यासक्रमाबाहेरचे ज्ञान मिळावे, त्यांच्या संवेदनशील मनावर उत्तम मूल्यांचे संस्कार व्हावेत ही ह्या मासिकाची उद्दिष्टे आहेत.

‘किशोर’ मासिकाचा पहिला अंक १४ नोव्हेंबर १९७१रोजी पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या जन्मदिनी प्रकाशित झाला. या पहिल्या अंकाच्या मुखपृष्ठावर नेहरूंचं चित्र काढलं होतं प्रसिद्ध चित्रकार मुरलीधर आचरेकर यांनी. 

 या पहिल्या अंकातील लेखकांची नुसती नावं पाहिली तरीसुद्धा मराठीतले किती श्रेष्ठ साहित्यिक ‘किशोर’मध्ये लिहित होते, याची कल्पना येऊ शकते. आणि ही लेखकमंडळी जमवण्याचं श्रेय अर्थातच अंकाचे संपादक वसंत शिरवाडकर यांना द्यावे लागेल. पु. ल. देशपांडे यांच्या गांधीजी आणि नेहरू यांच्यावरील लेखाने अंकाची सुरुवात होते. गोष्टींचा जो विभाग आहे त्यातली पहिली गोष्ट दुर्गा भागवत यांची आहे. ‘रानझाडांची जुनी गोष्ट’ असं त्यांच्या गोष्टीचं नाव आहे. पंढरीनाथ रेगे यांची ‘शेंडेफळ’, वसंत सबनीस यांची ‘पिसाळलेला हत्ती आणि विषारी साप’ अशा इतर गोष्टी आहेत. व्यंकटेश माडगूळकरांची बागेत येणाऱ्या शिंपी पक्षाची गोष्ट गुंतवून ठेवणारी आहे. प्रभाशंकर कवडी यांच्या चित्रकथेचं नाव आहे – बोलके खांब.

कवितांच्या विभागात कुसुमाग्रज, शंकर रामाणी, प्रकाश कामतीकर, मंगेश पाडगावकर, मनोहर शहाणे,ज्योत्सना देवधर अशी नामावली आहे. बलसागर भारत होवो, हे साने गुरुजींचं गीतही छापलं आहे. शास्त्रज्ञांच्या नवलकथांमध्ये रमेश के. सहस्त्रबुद्धे यांनी अनेक रंजक किस्से सांगितले आहेत, त्यामध्येbटाइपरायटरचा शोध  आणि पी. पी.जीवनसत्त्वासंदर्भातील माहिती विशेष उल्लेखनीय आहे. रा. वि. सोवनी यांनी रेडिओ आणि टीव्हीचे काम कसे चालते याची माहिती दिली आहे. शिवाय डोक्याला शॉट देणारी कोडीसुद्धा आहेत. ‘आजचे लोकप्रिय क्रिकेटपटू’ अशा शीर्षकाचा लेख बाळ ज. पंडित यांनी लिहिला असून त्यामध्ये सुनील गावसकर, बिशनसिंग बेदी, वेंकटरमन, एकनाथ सोलकर, अजित वाडेकर, चंद्रशेखर यांच्याबद्दल लिहिले आहे. ‘आमार सोनार बांगला’ या लेखात श्रीपाद जोशी यांनी बांगलादेशच्या मुक्तीसंग्रामाची पार्श्वभूमी सविस्तरपणे कथन केली आहे. महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती मंडळामार्फत ‘किशोर’ची निर्मिती झाली, ती मूळ संकल्पना होती,  तत्कालीन शिक्षण मंत्री मधुकरराव चौधरी यांची. 

” जगात ज्ञान -विज्ञानाचा पसारा सारखा वाढत आहे. आपल्या शाळांच्या चारभिंतीच्या आड पाठयपुस्तकातून तुम्हाला जे काही मिळते, त्यापेक्षा कितीतरी अधिक नित्य नवे ज्ञान तुम्हाला गुरुजींनी द्यावयाचे आहे. तुम्हालाही शोधावयाचे, मिळवायचे आहे. तुमच्या बुद्धीला, तरल अशा कल्पनाशक्तीला आणि जिज्ञासेला सतत काहीतरी हवे असते. काहीतरी अद्भुतरम्य पाहावे, ऐकावे याकडे तुमचे मन सारखे झेपावते. ह्या तुमच्या सर्वांगाने, सर्वांशाने फुलण्याच्या काळात तुम्हाला काही मदत करता आल्यास ती करण्याचा `किशोर`चा विचार आहे. तुमच्या मनाची स्वाभाविक गरज उत्तम रीतीने भागविणारे साहित्य तुम्हाला  विपुलतेने दिले पाहिजे. रुचतील असे विषय सहज समजेल अशा भाषेत मांडता आले पाहिजेत. आकर्षक आणि उद्बोधक चित्रे, सुबक अक्षररचना आणि वाचनसुलभता ही मुलांच्या मासिकाची वैशिष्ट्ये होत. अशा प्रकारच्या नियतकालिकाची आज जरुरी आहे. यादृष्टीने पाठ्यपुस्तक मंडळाचा हा प्रयत्न आहे.” अशी भूमिका यावेळी मधुकरराव चौधरी यांनी मांडली होती. 

वसंत शिरवाडकर यांच्यानंतर वसंत सबनीस आणि त्यानंतर ज्ञानदा नाईक या कार्यकारी संपादकांनी ‘किशोर’ला लोकप्रियता मिळवून दिली. या तिघांचाही मराठी साहित्य आणि कलेच्या क्षेत्रातील व्यक्तींशी गाढा संपर्क. त्यामुळे उत्तमोत्तम कविता, कथा, ललित लेखन, प्रवासवर्णने, व्यक्तिचित्रे यांनी ‘किशोर’चे अंक समृद्ध झाले. सोबत विज्ञान, तंत्रज्ञान, नवनवे शोध, पर्यावरण, प्रदूषण आदी विषय ‘किशोर’ने मुलांच्या भाषेत मांडले. मराठीतल्या बहुतांश लेखक-कवींनी किशोरसाठी लेखन केले आहे. अनेक प्रतिभावान चित्रकारांनी मासिकाला सजवले. 

मुलांसाठी नियतकालिक चालवणे ही खूप कठिण गोष्ट असते. त्यासाठी साहित्य जमा करणे, त्याची उत्तम निर्मिती करणे आणि ते मुलांपर्यंत पोहोचवणे अशा सर्व पातळ्यांवर हे काम आव्हानात्मक असते. परंतु महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळातर्फे चालवले जाणारे किशोर मासिक पन्नास वर्षांहून अधिक काळ नियमित आणि दर्जेदारपणे सुरू आहे. मुलांमध्ये अवांतर वाचनाची आवड निर्माण व्हावी, अभ्यासक्रमाबाहेरचे ज्ञान मिळावे, त्यांच्या संवेदनशील मनावर उत्तम मूल्यांचे संस्कार व्हावेत ही ह्या मासिकाची उद्दिष्टे आहेत. मुलांसाठी मनोरंजनाची अनेक माध्यमे तयार होत असताना आणि त्याद्वारे मुलांची अभिरुची बिघडवण्याचे काम सुरू असताना किशोर मासिकाने बजावलेली भूमिका उत्तम आहे. ती भूमिका अर्थातच संस्काराची आहे आणि मुलांच्यात वाचनसंस्कृती रुजवणारीही आहे. किशोरवयीन शालेय विद्यार्थी वाचकवर्गाच्या गरजा लक्षात घेऊन मासिकाची मांडणी केलेली असते.

‘किशोर’चे विद्यमान संपादक किरण इंदू केंद्रे यांनी दिलेल्या माहितीनुसार किशोरच्या  पहिल्या अंकाच्या प्रती शाळेत मोफत वाटण्यात आल्या आणि विद्यार्थी – शिक्षकांच्या प्रतिक्रिया अजमावण्यात आल्या. `किशोर`चे नियमित प्रकाशन जानेवारी १९७२ पासून सुरू झाले. पहिल्यांदा १० हजार प्रती छापण्यात आल्या. सहा महिन्यानंतर `किशोर`ची विक्री दरमहा २५ ते ३० हजार प्रती आणि दिवाळी अंक ३५ ते ४० हजार प्रतींपर्यंत गेली. आजघडीला दरमहा सरासरी ७५ हजार प्रती वितरित होतात. महाराष्ट्रात सरकारकडून चालवलेल्या पाच उत्तम गोष्टींची यादी करायची ठरली तर त्यात किशोर मासिकाचा आवर्जून उल्लेख करावा लागेल. सलग पन्नास वर्षे अशी सुंदर गोष्ट चालवणे हेच मुळात कौतुकास्पद आहे. ‘किशोर’ने मराठी मुलांच्या अनेक पिढ्या संस्कारित केल्या. एवढ्या दीर्घ प्रवासात चढउतार असणे स्वाभाविकच आहे. कधी त्याचा तोंडावळा शहरी बनल्यासारखा वाटला. कधी केवळ प्रबोधन वाटले. परंतु अलीकडे ‘किशोर’ सर्वसमावेशक बनू लागले आहे. त्याची वाचनीयता वाढू लागली आहे. प्रबोधनाची कास सोडलेली नाही, परंतु त्यातील रंजनमूल्यही त्यांनी हरवू दिलेले नाही. हा तोल सांभाळणे खूप जिकिरीचे असते. तोसांभाळत किशोरची वाटचाल सुरू आहे.