समाज

-विजय चोरमारे

महात्मा जोतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनावर आधारित ‘‘फुले’’ हा चित्रपट ११ एप्रिल २०२५ रोजी प्रदर्शित होणार आहे. चित्रपटाच्या ट्रेलरमध्ये एक दृश्य आहे, ज्यामध्ये एका ब्राह्मण मुलाला सावित्रीबाई फुले यांच्यावर शेण फेकताना दाखवले आहे. यावर ब्राह्मण महासंघाने आक्षेप घेतला आहे.(Phule Cinema)

“फुले” हा चित्रपट महात्मा ज्योतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनावर आधारित मराठी-हिंदी द्वैभाषिक चित्रपट आहे. चित्रपटाचे दिग्दर्शन राष्ट्रीय पुरस्कार विजेते दिग्दर्शक अनंत नारायण महादेवन यांनी केले आहे.

“फुले” हा चित्रपट १९व्या शतकातील महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणांचा काळ दर्शवतो, जिथे जोतिराव आणि सावित्रीबाई फुले यांनी जातीभेद, लिंगभेद आणि सामाजिक अन्यायाविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी महिलांच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले आणि १८४८ मध्ये पुण्यातील भिडेवाड्यात मुलींसाठी पहिली शाळा स्थापन केली. या कार्यादरम्यान त्यांना समाजातील रूढीवादी विचारसरणीचा प्रचंड विरोध सहन करावा लागला, तरीही त्यांनी आपले कार्य थांबवले नाही. चित्रपटात त्यांच्या संघर्षमय जीवनाचा आणि समाजातील बदल घडवून आणण्याच्या प्रयत्नांचा आलेख मांडला आहे. (Phule Cinema)

कलाकार आणि निर्मिती

प्रतीक गांधी या चित्रपटात ज्योतिराव फुले यांची मुख्य भूमिका साकारत आहे. प्रतीक गांधी “स्कॅम १९९२” या वेब सिरीजमुळे प्रसिद्ध आहेत.

पत्रलेखा ही अभिनेत्री सावित्रीबाई फुले यांची भूमिका साकारत आहे. ती अभिनेता राजकुमार रावची पत्नी आहे.

चित्रपटासंदर्भातील वाद

“फुले” चित्रपटासंदर्भात निर्माण झालेला वाद हा प्रामुख्याने चित्रपटातील काही दृश्यांवरून उद्भवला आहे, ज्यामुळे सामाजिक आणि ऐतिहासिक संवेदनशीलता यावर चर्चा सुरू झाली आहे. हा चित्रपट महात्मा ज्योतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनावर आधारित आहे, जो ११ एप्रिल २०२५ रोजी प्रदर्शित होणार आहे. वादाचे मूळ कारण असे आहे की, चित्रपटाच्या ट्रेलरमध्ये एक दृश्य आहे, ज्यामध्ये एका ब्राह्मण मुलाला सावित्रीबाई फुले यांच्यावर शेण फेकताना दाखवले आहे. यावर ब्राह्मण महासंघाने आक्षेप घेतला असून, त्यांचे म्हणणे आहे की हे दृश्य ऐतिहासिकदृष्ट्या संशयास्पद आहे आणि यामुळे आजच्या ब्राह्मण समाजावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. दुसरीकडे, काहींचे मत आहे की फुले दांपत्याला त्याकाळी झालेला विरोध आणि अपमान हे ऐतिहासिक सत्य आहे, जे चित्रपटात दाखवणे आवश्यक आहे. (Phule Cinema)

दावे-प्रतिदावे

फुले दाम्पत्याने मुलींच्या शिक्षणासाठी आणि जातीव्यवस्थेविरुद्ध लढा देताना समाजातील रूढीवादी गटांकडून विरोध आणि अपमान सहन केले होते. सावित्रीबाईंवर शेण फेकल्याच्या घटनेचा उल्लेख त्यांच्या चरित्रात आणि इतर ऐतिहासिक संदर्भांमध्ये आढळतो. मात्र, काहींच्या मते, या दृश्यामुळे ब्राह्मण समाजाची बदनामी होते. ब्राह्मण महासंघाला भीती वाटते की, असे चित्रण आजच्या पिढीमध्ये जातीय तणाव वाढवू शकते. त्यांचे म्हणणे आहे की त्याकाळी फुले दांपत्याला काही ब्राह्मणांनी मदतही केली होती.

चित्रपट निर्मात्यांचा दावा आहे की हा चित्रपट ऐतिहासिक घटनांवर आधारित आहे. सत्याला धक्का न लावता फुले यांचा संघर्ष लोकांसमोर आणण्याचा आपला प्रयत्न असल्याचे चित्रपटकर्त्यांचे मत आहे. (Phule Cinema)

माध्यम सगळ्यांसाठी आहे

ऐतिहासिक चित्रपट बनवताना सर्व बाजूंचा विचार करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून सामाजिक सलोखा टिकून राहील. परंतु मधल्या काळात दिग्पाल लांजेकरने जे शिवचरित्रावरील चित्रपट काढले, त्या सगळ्याचा पाया मुस्लिम द्वेष हाच होता. सिनेमॅटिक लिबर्टी घेऊन त्याने तो फोकस ठेवला. इतिहासाचा विपर्यास केला जाऊ नये. खोट्या गोष्टी पसरवल्या जाऊ नयेत किंवा ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्वांचे विकृतीकरण केले जाऊ नये. आता ज्यांना वाटते की वेगळे शिवाजी महाराज दाखवायला पाहिजेत, तर त्यांनी त्यासाठी वेगळा चित्रपट काढावा. आता कला कुणा मूठभरांच्या हातात राहिलेली नाही. त्याचमुळे ब्राह्मण महासंघाला जर वाटत असेल तर त्यांनी महात्मा फुले यांच्यावरचा वेगळा सिनेमा काढून त्यांना जो खरा वाटतो तो इतिहास दाखवावा. (Phule Cinema)

फुले दाम्पत्याचा संघर्ष हा भारतीय इतिहासाचा महत्त्वाचा भाग आहे आणि तो सत्यतेने दाखवणे गरजेचे आहे. कलात्मक स्वातंत्र्याला मर्यादा घालणे म्हणजे सत्य दडपण्याचा प्रयत्न ठरू शकतो. तसेच, प्रत्येक गटाला प्रत्येक चित्रपटात आपले प्रतिनिधित्व हवे असेल, तर चित्रपट निर्मिती कठीण होऊन बसेल. फुले यांचा लढा जातीविरोधी होता, आणि त्याला विरोध करणारेही होते, हे नाकारता येणार नाही.

इथे ब्राह्मणांचा उल्लेख कसा टाळणार?

१८६३ मध्ये पुण्यात एक भयानक घटना घडली. काशीबाई नावाच्या एका ब्राह्मण विधवेला गर्भवती राहावे लागले आणि गर्भपात करण्याचा तिचा प्रयत्न यशस्वी झाला नाही. तिने बाळाला जन्म दिल्यानंतर त्याला मारले आणि विहिरीत फेकून दिले, परंतु तिचे कृत्य उघडकीस आले. तिला शिक्षा भोगावी लागली. या घटनेने फुले खूप अस्वस्थ झाले आणि म्हणूनच, त्यांचे जुने मित्र सदाशिव बल्लाळ गोवंडे आणि सावित्रीबाई यांच्यासोबत त्यांनी बालहत्या प्रतिबंधक केंद्र सुरू केले. पुण्यात या केंद्राची जाहिरात करणारी पत्रके लावली होती. ज्यात लिहिले होते: “विधवांनो, येथे या आणि तुमच्या बाळाला सुरक्षितपणे आणि गुप्तपणे जन्म द्या. बाळाला केंद्रात ठेवायचे की सोबत घेऊन जायचे हे तुमच्या निर्णयावर अवलंबून आहे. हे अनाथाश्रम [मागे राहिलेल्या] मुलांची काळजी घेईल.” फुले दाम्पत्य १८८० च्या दशकाच्या मध्यापर्यंत बालहत्या प्रतिबंधक केंद्र चालवत होते.

ब्राह्मण कुटुंबात अत्याचार झालेल्या अनेक ब्राह्मण विधवांची बाळंतपणे सावित्रीबाईंनी केली. हा इतिहास दाखवला तर त्यामुळे ब्राह्मण समाजाची बदनामी होते, असे म्हणून कसे चालेल? तुम्ही निर्लज्जपणे नथुराम गोडसेवरील नाटके, सिनेमे काढणार. देशातल्या पहिल्या अतिरेक्याचे उदात्तीकरण करणार. आणि महात्मा फुले यांच्यासारख्या समाजसुधारकाचा इतिहास दाखवल्यावर बदनामी होते म्हणून आकांडतांडव करणार. हे कसे चालेल? (Phule Cinema)

चित्रपट हे एक प्रभावी माध्यम आहे आणि ते लोकांच्या भावनांशी जोडले जाते. तथापि, वादाचे स्वरूप संतुलित आणि संवादात्मक असावे. चित्रपट प्रदर्शित होण्यापूर्वीच त्यावर बंदीची मागणी करणे किंवा आंदोलनाची धमकी देणे हे अतिरेकी प्रवृत्तीचे लक्षण आहे. ऐतिहासिक संदर्भाशी छेडछाड करून विपर्यस्त चित्रण केले असेल तर आंदोलनाच्या किंवा न्यायालयाच्या माध्यमातून संघर्ष करणे संयुक्तिक ठरेल. महात्मा फुले यांचे कार्य समाजाला प्रेरणा देणारे आहे, आणि चित्रपटाच्या माध्यमातून ते पोहोचवताना सत्य आणि संवेदनशीलता या दोन्ही गोष्टींचा विचार व्हायला हवा.
वादाच्या निमित्ताने सकारात्मक संवाद आणि समज वाढेल याकडे लक्ष द्यायला हवे.

हेही वाचा :
तामिळनाडूच्या राज्यपालांची कृती ‘बेकायदा’ आणि चुकीची
अमेरिकेच्या “मॅडनेस” मध्ये ऐतिहासिक सातत्य