राष्ट्रीय

• प्रा. अविनाश कोल्हे 

गेल्या बुधवारी पंजाबमधील अमृतसर येथील सुवर्ण मंदिराच्या बाहेर पंजाबचे माजी मुख्यमंत्री आणि शिरोमणी अकाली दल या पक्षाचे ज्येष्ठ नेते सुखबीर सिंह बादल यांच्यावर प्राणघातक हल्ला झाला. यावेळी ड्युटीवर असलेल्या जसबिर सिंग या पोलीस अधिकाऱ्याने प्रसंगावधान दाखवत आरोपीला तत्काळ पकडले. मारेकऱ्याचा नेम चुकला आणि बादल बचावले. सुखबीर सिंह बादल मंदिराच्या बाहेर ‘सेवादार’ म्हणून भक्तांची सेवा करत होते. त्यांच्या २००७ ते २०१७ दरम्यानच्या कारकिर्दीत राज्य सरकारने केलेल्या चुकांबद्दल त्यांना धर्मपीठाने शिक्षा सुनावली होती. ही शिक्षा म्हणजे सुवर्ण मंदिराच्या बाहेर ‘सेवादार’ म्हणून सेवा बजावणे. (Sukhbir Singh Badal)

पोलिसांनी हल्लेखोराला अटक केली आणि उपलब्ध माहितीनुसार त्याचे नाव नारायण सिंग चौरा असून ही व्यक्ती डेरा बाब नानक येथील रहिवासी आहे. चौरा खलिस्तानवादी दहशतवादी असल्याचा संशय पोलिसांनी व्यक्त केला आहे. आजकालच्या आपल्या देशातील राजकीय संस्कृतीनुसार या घटनेलासुद्धा राजकीय रंग देण्यात येत आहेत. आज पंजाबात आम आदमी पक्षाचे सरकार असून भगवंत मान मुख्यमंत्री आहेत. त्यांनी तत्परतेबद्दल पोलिसांचे अभिनंदन केले आहे. मात्र अकाली दलचे वरिष्ठ नेते दलजीत सिंग चिमा यांनी ‘हे सरकारचे अपयश आहे’ वगैरे आरोप केले आहेत. यातील पक्षीय राजकारण बाजूला ठेवत ‘अकाली दल’ हा राजकीय पक्ष आणि ‘अकाल तख्त’ ही शिख समाजासाठी असलेली सर्वोच्च धार्मिक संघटना, यांच्यातील संबंध याची चर्चा करणे गरजेचे आहे.

शिरोमणी दलाची पार्श्वभूमी

देशाच्या राजकारणात पंजाबसारखी काही राज्ये आहेत जेथे प्रादेशिक पक्ष गेले अनेक वर्षे महत्त्वाच्या स्थानावर आहे. असा एक प्रादेशिक पक्ष म्हणजे पंजाबातील शिरोमणी अकाली दल. आज जरी ‘आप’ सारखा पक्ष तेथे सत्तेत असला तरी आपल्या देशांतील बहुतेक प्रमुख पक्षांचे मूळ स्वातंत्र्यपूर्व काळात आढळून येते. अकाली दलाची स्थापना १४ डिसेंबर १९२० रोजी झाली. त्याकाळी हा पक्ष म्हणजे गुरुद्वारांचे व्यवस्थापन आपल्या हाती असावे, यात इंग्रज सरकारची लुडबूड नसावी वगैरेंसाठी चळवळ करणारा पक्ष होता. त्याआधी अनेक गुरुद्वारांचे व्यवस्थापन भ्रष्ट महंतांच्या हाती होते. हा पक्ष कालपरवापर्यंत फक्त पगडीधारी शिखांसाठीच होता. अगदी अलिकडे यात बदल झाले असून आता हिंदू समाजालाही या पक्षाचे दरवाजे उघडे करण्यात आले आहेत. (Sukhbir Singh Badal)

अलिकडे म्हणजे २०२२ साली झालेल्या पंजाब विधानसभा निवडणुकांत काँग्रेस, भाजपा आणि अकाली दल वगैरे प्रस्थापित पक्षांचा पराभव करत केजरीवाल यांच्या ‘आप’ ने सत्ता हस्तगत केली. पंजाब विधानसभेतील एकूण ११७ आमदारांपैकी ‘आप’ने ९२ जागा जिंकल्या.

अकाल तख्त

एका मर्यादित अर्थाने अकाली दल म्हणजे एथ्नो रिलिजस पक्ष आहे. या पक्षाच्या केंद्रस्थानी शिख धर्माचे रक्षण वगैरेसारखे मुद्दे आहेत. शिवाय या पक्षाला राजकीय सत्ता, स्पर्धात्मक राजकारण, निवडणुका लढवणे वगैरे वर्ज्य नाही. १९५० च्या दशकात न्यायमूर्ती फाजल अली आयोगाचा अहवाल आला तेव्हा मराठी भाषिक समाजासाठी जसं स्वतंत्र राज्य दिलं नव्हतं, तसेच पंजाबी भाषिकांसाठीसुद्धा दिले नव्हते. जसं मराठी समाजाने लढा देऊन १९६० साली ‘संयुक्त महाराष्ट्र’ मिळवला तसंच पंजाबी समाजाला करावे लागले. स्वतंत्र पंजाब १९६६ साली अस्तित्वात आला. त्यानंतर अकाली दल पंजाबात कधी सत्तेत होता तर कधी नव्हता. या सर्वांवर ‘अकाल तख्त’ ही शिख धर्मियांची संस्था नजर ठेवून असायची. आजही असते.

या ‘अकाल तख्त’ या धार्मिक संघटनेची स्थापना इ.स. १६०६ मध्ये शिखांचे सहावे गुरु हरगोविंद यांनी केली होती. त्यांना मोगलांचा सामना करावयाचा होता. येथून त्यांनी शिख धर्मियांसाठी पहिला फतवा जारी केला होता. ‘अकाल तख्त’चा कारभार धर्मगुरू (जाथेदार) बघतात. नंतर या नेमणुकांत राजकारण शिरले. ब्रिटीशधार्जिणे जाथेदार की बंडखोरांबद्दल सहानुभूती असलेले जाथेदार, असा संघर्ष सुरू झाला. इंग्रजांनी १९२५ साली शिख गुरुद्वारा कायदा संमत केला. त्यानुसार जाथेदारांच्या नेमणूका ‘शिरोमणी गुरुद्वारा प्रबंधक समिती’ ही १९२० साली स्थापन झालेली समिती करू लागली. ही समिती गावोगाव असलेल्या गुरुद्वारांसाठी जाथेदार नेमते. ‘अकाल तख्त’चे जाथेदार यांच्या हाती शिख धर्मांबद्दलचे अनेक अधिकार गठीत झालेले आहेत. कोणत्याही शिख व्यक्तीला ‘अकाल तख्त’ समोर बोलवण्याचा अधिकारसुद्धा आहे. जर व्यक्तीची चूक झाली असेल तर त्या व्यक्तीला शिक्षा देता येते. (Sukhbir Singh Badal)

बादलांना शिक्षा

सुखबिरसिंह बादल यांना अशीच शिक्षा दिली होती. या शिक्षा साधारण गुरुद्वारांमध्ये आलेल्या भक्तांची सेवा करणे, या प्रकारची असते. श्रद्धाळू व्यक्ती ही शिक्षा नाकारू शकते. मात्र नंतर अघोषित बहिष्काराला सामोरे जावे लागते. जून १९८४ मध्ये भारतीय सैन्याने सुवर्णमंदिरात लपून बसलेल्या दहशतवाद्यांच्या विरोधात (ऑपरेशन ब्लू स्टार) कारवाई केली होती. तेव्हा भारताच्या राष्ट्रपतीपदावर शिख धर्मिय ग्यानी झैलसिंग होते. भारतीय सैन्याचे सर्वोच्च सेनापती म्हणून या कारवाईची जबाबदारी त्यांच्यावर येते, म्हणत ‘अकाल तख्त’ ने त्यांना सुवर्ण मंदिरात कारसेवा करण्याचा आदेश दिला होता. नंतर तो आदेश त्यांनी पाळला होता. आता सुखबिर सिंह बादल यांनी पाळला, तसा. अशी शिक्षा पंजाबी राज्याचे संस्थापक महाराजा रणजित सिंह यांनासुद्धा भोगावी लागली होती.

सत्तेसाठी कुरघोडी

आजच्या भारतात शिख धर्मियासाठी ‘अकाल तख्त’ आणि ‘अकाली दल’ हा राजकीय पक्ष या दोन संस्था महत्त्वाच्या आहेत. त्यांच्यात नेहमी सत्तेसाठी कुरघोडीचे राजकारण सुरू असते. अकाली दल आपल्या समर्थकांना जाथेदार म्हणून निवडून आणण्याचे प्रयत्न करत असतो. शिरोमणी गुरुद्वारा प्रबंधक समितीच्या एकूण १९१ सभासदांपैकी १७० सभासद निवडून आलेले असतात. यात आपले समर्थक मोठ्या संख्येने असावे यासाठी अकाली दल नेहमी प्रयत्न करत असतो. सुरुवातीची अनेक वर्षे प्रबंधक समितीवर अकाली दलाचा वरचश्मा होता. १९७० च्या दशकापासून हा प्रभाव कमी होत गेला. या समितीच्या निवडणुका दर पाच वर्षांनी व्हाव्या, असे अपेक्षीत असते. पण २०११ पासून या निवडणुका झाल्याच नाहीत. प्रबंधक समिती सारख्या धार्मिक संस्थेवर अकाली दलासारख्या राजकीय पक्षाचा वरचश्मा असावा, हे अनेकांना मान्य नाही.

या वादाला तसा शेवट नाही. अकाली दलाचे नेते सुरुवातीला जरी कुरकूर करत असले तरी नंतर कारसेवा करायला तयार होता, असा आजवरचा अनुभव आहे. सुखबीरसिंह बादल यांच्या प्रकरणात हे पुन्हा एकदा अधोरेखित झाले आहे.

#WATCH | Punjab: Bullets fired at Golden Temple in Amritsar where SAD leaders, including party chief Sukhbir Singh Badal, were offering ‘seva’. The attacker, identified as Narayan Singh Chaura by the Police has been overpowered by the people and caught.

(Second camera angle) pic.twitter.com/c7NslbU3n3

— ANI (@ANI) December 4, 2024

हेही वाचा :

• शेतकऱ्यांचे दिल्लीतील आंदोलन स्थगित
• प्रवास होणार ताशी ६०० ते एक हजार किमी वेगाने
• आशयपूर्ण सादरीकरण