कोल्हापूर

प्रा. प्रशांत नागावकर :  ‘आणि कुंभाराचं काय झालं?’ हे दोन अंकी नाटक गडहिंग्लज कला अकादमी या संस्थेने चांगल्या पद्धतीने सादर केले. प्रा. शिवाजी पाटील हे या नाटकाचे दिग्दर्शक आहेत. पाटील हे अत्यंत उत्साही आणि हरहुन्नरी कलाकार. आपल्या नोकरीच्या ठिकाणी म्हणजे गडहिंग्लजमध्ये मोठ्या कष्टाने आणि प्रयत्नपूर्वक नाट्यकला पुन:श्च रुजवण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला आहे. तीन वर्षांपूर्वी त्यांनी राज्य नाट्य स्पर्धेत जवळजवळ ४० वर्षानंतर गडहिंग्लजचे प्रतिनिधित्व केले. त्यानंतर त्यांनी आत्तापर्यंत तीन वेळा राज्य नाट्यमध्ये सहभाग नोंदवला आहे. (Drama Competition)

आणि कुंभाराचं काय झालं? हे नाटक चांगल्या पद्धतीने सादर झाले. सादरीकरणात उत्स्फूर्तता आणि प्रामाणिकपणा असला तरी एका सशक्त संहितेचे सादरीकरण करताना एवढ्याच गोष्टी पुरत नाहीत. त्यामुळे ‘थोडा है, थोडे की जरुरत है,’ असे या नाटकाच्या बाबतीत म्हणता येईल.

कोल्हापुरातील नाट्यलेखक, कवी, कथा-कादंबरीकार आणि पत्रकार जयसिंग पाटील यांचे हे महत्त्वाचे नाटक. मंत्रक हा एकांकिका संग्रह त्यांच्या नावावर आहे. अनेक नियतकालिकांमधून त्यांच्या कथा प्रसिद्ध झाल्या आहेत. अलीकडेच त्यांची ‘नामशेष होणारा माणूस,’ ही कादंबरी प्रकाशित झाली आहे. कोल्हापुरातील साहित्य लेखन परंपरेतील तिसऱ्या पिढीतील एक महत्त्वाचे लेखक म्हणून त्यांचा उल्लेख केला जातो.

व्यंकटेश माडगूळकर यांची ‘वेडा कुंभार’ या कथेतील व्यक्तिरेखेच्या पुढच्या पिढीची कथा जयसिंग पाटील यांनी नाट्यरूपात मांडली आहे. थोडक्यात ‘आणि कुंभाराचं काय झालं’ हे नाटक व्यंकटेश माडगूळकरांच्या कथेच्या पुढच्या पिढीचे नाटक आहे. २००१ साली हे नाटक कोल्हापूरच्या टीएफटी नाट्यसंस्थेच्या वतीने सादर झाले होते.  २००७ ला या नाटकाची संहिता पुस्तक रूपाने प्रकाशित झाली.

मंडल आयोगाच्या शिफारशीनंतर ओबीसी समाजात आमूलाग्र बदल झालेला दिसून येतो. सर्वच क्षेत्रात आरक्षणामुळे उत्साहाचे वातावरण तयार झाले होते. विशेषतः राजकारणात त्याचे सकारात्मक परिणाम जाणवले.  आतापर्यंत राजकारणामध्ये मराठा समाजाचे प्राबल्य दिसत होते. मंडल आयोगानंतर ओबीसींना संधी मिळाली. त्याचे प्रतिबिंब या नाटकात पाहायला मिळते. (Drama Competition)

व्यंकटेश माडगूळकर यांच्या कथेतील म्हातारा कुंभार या नाटकात आहे. तो जख्ख म्हातारा झाला आहे. राजकारणाने बदलत जाणारा गाव आणि उद्ध्वस्त होणारी नाती तो तटस्थपणे बघत सरपट जगत असतो. जातीय राजकारण नाटकाच्या केंद्रस्थानी आहे. मागे उल्लेख केल्याप्रमाणे ग्रामीण भागातील राजकारणाचे केंद्र मराठा समाजापासून दुरावत जात ओबीसींकडे सरकत चालले आहे.

नाटकात अण्णा ही प्रमुख व्यक्तिरेखा आहे. हा म्हाताऱ्या कुंभाराचा नातू. काळाच्या ओघात पारंपरिक व्यवसाय पूर्ण मोडीत निघाला आहे. वडिलांच्या मृत्यूनंतर मिळालेल्या पैशातून सुरू केलेले हॉटेल तो चांगल्या पद्धतीने चालवत असतो. त्याच्या जीवावर तो आपल्या भावांना शिकवतो. एकाला नोकरी लावतो तर दुसऱ्या भावाला बियर बार काढून देण्याच्या तयारीत असतो. गावात काही ठिकाणी प्लॉट घेतले आहेत. सरपंच होण्यासाठी धडपड सुरू आहे, पण त्यापूर्वी जिल्हा परिषद निवडणुकीत त्याच्या पत्नीला तिकीट मिळते. निवडणुकीत अण्णांचे सारे घर राबते. यांत प्रचंड पैसा खर्च करतो. परिणामी अण्णांची बायको निवडून येते. पण यामध्ये अण्णांच्या मधल्या भावाचा, बापूचा बळी जातो.

भावाचा खून आणि आपल्या बायकोचे राजकारणात वाढत चाललेले वजन यातून अण्णांचा अहंकार दुखावतो. तो दारूच्या आहारी जातो. नवरा बायकोचे सतत खटके उडू लागतात. तुका नोकरीच्या मागे न लागता हॉटेल सांभाळतो. हळूहळू घर उद्ध्वस्त होत जातं, हे सारे तटस्थपणे पाहणाऱ्या म्हाताऱ्याचे निधन होते. एका अर्थी कुंभाराच्या घराण्याचा वंश थांबतो. कुंभार घराची, पर्यायाने समाजाची पडझड या नाटकाच्या केंद्रस्थानी आहे. या नाटकाच्या माध्यमातून कुंभार समाजाचे पर्यायाने ओबीसी समाजाचे चित्रण पहिल्यांदा मराठी नाटकात आले.

नाटकाचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे नाटकातील कोल्हापुरी भाषा. कलाकारांनी नेमकेपणाने ती पकडली आहे. विशेषतः गडहिंग्लजसारख्या मराठी-कन्नड भागातल्या कलाकारांनी ही भाषा जाणीवपूर्वक आत्मसात केल्याचे दिसून येते. या नाटकात अनेक व्यक्तिरेखा आहे. आपापल्या वाट्याला आलेली भूमिका सर्वांनीच उत्तमपणे निभावली आहे. दत्ता सुतार यांनी तुकाची व्यक्तिरेखा अतिशय तन्मयतेने उभी केली आहे.

रामय्या हिरेमठ यांनी अण्णा आपल्या पद्धतीने उभा केला आहे. राजकारणाला गरजेचा असलेला बेरकीपणा त्यांनी समर्थपणे व्यक्त करण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्याचबरोबर आपल्यापेक्षा आपल्या पत्नीला राजकारणात खूप महत्त्व येत आहे, यातून आलेले नैराश्य दाखवताना मात्र ते काहीसे कमी पडतात. नैराश्यातून आलेली व्यसनाधीनता काही प्रसंगात दारू पिल्यानंतर त्याचे त्यांच्या हालचाली हास्यास्पद वाटतात. नैराश्यातून आलेली हातबलता नेमकेपणाने व्यक्त करू शकले नाहीत.  साहजिकच प्रेक्षकांची सहानुभूती मिळण्याऐवजी ते काही ठिकाणी हास्यास्पद ठरले आहेत.

प्रणोती कुमठेकर यांनी त्यांची भूमिका मात्र खूप चांगल्या पद्धतीने सादर केली.  नवऱ्याखाली आपलं अस्तित्व दबलं जात आहे, हे मान्य करून त्या पद्धतीने बुजरेपणाने जगणारी. आणि संधी मिळतात राजकारण समजून घेत स्वतःचं अस्तित्व निर्माण करत असताना कळत नकळतपाने आणलेली बंडखोरीही त्यांनी तितक्याच ताकदीने व्यक्त केली आहे. अभिनयात त्यांनी खूप चांगल्या पद्धतीने समतोल साधला आहे.

मीनाक्षी टेंबुकडे हिने मुक्ता रंगवत असताना उच्च शिक्षण घेऊनही आपले अस्तित्व आपल्याला सिद्ध करता येत नाही. त्याचबरोबर घरातील जाचामुळे आपल्याला आवडलेल्या मुलाशीही आपण नीट बोलू शकत नाही ही खंत अतिशय संयमितपणे सादर केली आहे. (Drama Competition)

अरुण पाटील यांनी बापू प्रामाणिकपणे सादर करण्याचा प्रयत्न केला. पण काही ठिकाणी आवाजाची पट्टी नको तितकी उंच केल्याने संवादफेक रसभंग करत होती.

वार्ताहरच्या छोट्याशा भूमिकेत दिग्दर्शक शिवाजी पाटील यांनी रंगतदारपणा आणला आहे. दिग्दर्शनाची महत्त्वाची जबाबदारी सांभाळून त्यांनी केलेली भूमिका एकूण नाटकात रंगतदार बनली आहे.

तांत्रिक बाबतीत बोलायचे झाले तर नेपथ्य वास्तववादी स्वरूपाचे होते. कुंभाराचे घर उभा करण्यासाठी अनेक बारीकसारीक गोष्टींची अभ्यासपूर्ण अशी मांडणी केली होती. ओबीसी समाजातील एका कुंभाराचे घर नेमकेपणाने उभारण्यात नेपथ्यकार यशस्वी ठरले आहेत.

प्रकाश योजना अनावश्यक अशी रंगीबेरंगी झाली. नाटकाचा आशय लक्षात घेता अशा प्रकाश योजनेची कितपत गरज होती?  हा एक अनुत्तरीत प्रश्न आहे. तेच पार्श्वसंगीताच्या बाबतीत झाले आहे.  प्रसंगाला उठाव देणाऱ्या पार्श्वसंगीताची गरज असताना विनाकारण पाश्चिमात्य सुरावटीच्या संगीताचे तुकडे प्रसंग रसभंग करत होते.

नाटक :  …आणि कुंभाराचं काय झालं?

लेखक : जयसिंग पाटील

सादरकर्ते : गडहिंग्लज कला अकादमी

दिग्दर्शक, नेपथ्य : शिवाजी पाटील

प्रकाश योजना : रोहन घोरपडे

संगीत : शुभम चौगुले

वेशभूषा : सारिका पाटील, वैशाली पाटील

केशभूषा : गीता पाटील

रंगभूषा : विजय ढेरे

भूमिका आणि कलावंत (Drama Competition)

म्हातारा : आर्यन हरणे

आई : उर्मिला कदम

आण्णा : रामय्या हिरेमठ

बापू : अरुण पाटील

तुका : दत्ता सुतार

मुक्ता : मीनाक्षी टेंबुकडे

थोरली : प्रणोती कुमठेकर

मधली : सोनम धनुकटे

छोटी : संस्कृती पाटील

गणा : विजय टेंबुकडे

रंगा : संतोष बोरनाक

(छाया : अर्जुन टाकळकर)

हेही वाचा :

• अजित पवार शपथ घेणार, एकनाथ शिंदे काय करणार?
• राहुल गांधींना गाझीपुरात रोखले
• फुलराणी अडकणार विवाह बंधनात

-प्रा. प्रशांत नागावकर

१९६० नंतर प्रायोगिक नाटकांची निर्मिती खूप मोठ्या प्रमाणावर झाली. हीच रंगभूमी आता मध्यवर्ती रंगभूमी आहे, अशीही जाणीव निर्माण झाली आहे. मराठी व्यावसायिक रंगभूमीला १९६० ते १९९० या काळातील प्रायोगिक रंगभूमीने नव्याने उभारी दिली. हा तीन दशकांचा काळ मराठी नाटकांचे ‘सुवर्णयुग’ मानावा एवढा समृद्ध झाला आणि विस्तारलाही. महाराष्ट्र राज्याच्या हौशी नाटकांच्या स्पर्धेबरोबरच व्यावसायिक नाटकांच्याही स्पर्धा सुरू असतात. जे नाटक प्रायोगिक म्हणून हौशी रंगभूमीवर सादर झाले तेच प्रायोगिक नाटक व्यावसायिक रंगभूमीच्या स्पर्धेतही सादर झाले आणि त्याला क्रमांकही मिळाला.

तात्पर्य एवढेच की, प्रायोगिक आणि मुख्य प्रवाहातील नाटक यांच्यातील अंतर आता जवळजवळ नाहीसे झाले आहे. पण असे असले तरी प्रायोगिक रंगभूमीचे स्थान नेहमीच दुय्यम स्वरूपाचे राहिले आहे. याचा प्रत्यय पुन्हा आला. निमित्त होतं ६३ व्या महाराष्ट्र राज्य हौशी नाट्य स्पर्धेत प्रज्ञान कला अकादमी, वारणानगर या संस्थेने सादर केलेले दिलीप जगताप लिखित  ‘प्रश्नचिन्ह’ हे प्रायोगिक नाटक.

दिलीप जगताप कवी आणि नाटककार म्हणून प्रसिद्ध आहेत. विशेषतः प्रायोगिक रंगभूमीवरील एक महत्त्वाचे नाटककार म्हणून त्यांचा अत्यंत गौरवाने उल्लेख केला जातो. १९५० नंतरच्या प्रयोगशील रंगभूमीसाठी त्यांच्या नाट्यलेखनाचे योगदान महत्त्वाचे ठरले. ‘आला रे राजा,’ ‘एक अंडं फुटलं,’ ‘जा खेळायला जा,’  ‘पूज्य गुरुजी,’ ‘मेले उंदीर,’ ‘रंगेहात,’ ‘राजदंड,’ ही त्यांची काही महत्त्वाची नाटके. अशा दिग्गज नाटककाराचे नाटक सादर करण्याचा एखादा दिग्दर्शक प्रयत्न करतो त्यावेळी दिलीप जगताप यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये, त्यातील आशय याबाबत अतिशय दक्ष राहून कलाकृती सादर करण्याचे आव्हान त्याच्यासमोर उभे असते. दिलीप जगताप यांच्या नाटकातील आशय समजून घेण्याबरोबरच प्रायोगिक नाटकांची वैशिष्ट्ये त्याची बलस्थाने याचीही जाण तितकीच असणे गरजेचे असते. पण याचा अभाव निलेश ढाले आणि अनिकेत आवटी यांच्या दिग्दर्शनात पाहायला मिळाला.

प्रायोगिक रंगमंचावरील नाटक म्हणजे थोडासा विक्षिप्त तसेच विचित्र स्वरूपाचा अभिनय, संवादफेकीतील संथ लय, व्यक्तिरेखांच्या हालचालीतील मरगळ, अनाकलनीय गूढ स्वरूपाचे नेपथ्य, धूसर प्रकाश योजना, इत्यादी समीकरणे रूढ झालेली आहेत. त्याच पद्धतीने प्रायोगिक नाटक सादर केले जाते आणि हेच मुळात चुकीचे आहे. हे अगदी मान्य आहे की, प्रायोगिक रंगभूमीवरील नाटक सादर करण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण शैली आहे आणि ही शैली स्वीकारत असतानाही नाटकातील आशय चांगल्या पद्धतीने कसा प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचेल याकडे पाहणे तितकेच गरजेचे आहते.  ‘ठोंब्या’सारखं प्रायोगिक रंगभूमीवरील महत्त्वाचं नाटक पण प्रेक्षकांपर्यंत ते चांगल्या पद्धतीने पोहोचले याचे कारण सादरीकरणामधली नाविन्यता आणि आशय पोहोचवणारा अभिनय व दिग्दर्शन.  पण पूर्वग्रह स्वरूपाचे कुठली तरी एक विशिष्ट गोष्ट लक्षात ठेवून प्रायोगिक रंगभूमीचं दिग्दर्शन करणे, त्याचे सादरीकरण करणे हे कोणत्या मानसिकतेचे लक्षण आहे, हे समजत नाही. एक मोठे ‘प्रश्नचिन्ह’ इथेच निर्माण झाला.

‘प्रश्नचिन्ह’ हे नाटकाचे सादरीकरण विशिष्ट मानसिकतेतूनच सादर झाले. मुळात नाटकाचा विषय मानसिकतेशी, त्याला पडणाऱ्या प्रश्नांशी संबंधित आहे. दिग्दर्शक आपल्या मनोगतातून हे स्पष्ट करतो, ‘व्यक्त होण्यासाठी सजीव निर्जीवाला दुसऱ्याची किंवा समूहाची गरज असते.  कारण त्याची उत्पत्ती ही मन आणि मानवी मेंदू यांच्या प्रश्न आणि उत्तराच्या प्रणयातून होत असते. ही एक प्रक्रिया आहे. जी क्रियेतून निर्माण होते ते त्याचे मूळ स्थान आहे. जिथे प्रश्न निर्माण होतात तिथे मन आणि विचार उत्तर शोधण्यासाठी गतिशील आणि स्थिर होतात. हीच अस्थिरता त्याला त्याच्या मनाला जिवंत ठेवण्याचे काम करते. हे सर्व नाटकातून कलाकार लेखक यांच्या सहवासातून प्रेक्षकांनाही प्रश्नचिन्ह म्हणून मिळते.’ नाटकातील विषय जसा क्लिष्ट आहे तसेच दिग्दर्शकीय मनोगतही. हे खरं आहे की, सर्व गोष्टी सोप्या करून सांगण्याचा मक्ता दिग्दर्शकाने घेतलेला नसतो. प्रेक्षकांचीही नाटक समजून घेण्याची जबाबदारी असते. हे मान्य केले तरी दिग्दर्शकालाच नाटकातील आशयाविषयी आकलन पूर्णपणे झाले नसेल तर प्रेक्षकांना तो कितपत सांगू शकतो? हा आणखी एक प्रश्न. यामुळे प्रेक्षक नाटकापासून दुरावला गेल्याचा प्रत्यय आला. या नाटकाबाबतही नाट्यतंत्रे, नाट्याशय, अभिनयाबाबतीत रूढ समजूती, सादरीकरणाच्या ठाम समजुती या सर्वांमधून एक असमाधान प्रेक्षकांना मिळत गेले.

‘प्रश्नचिन्ह’ हे नाटक पाहून झाल्यावर प्रेक्षक तृप्त मनाने नाट्यगृहातून बाहेर पडलेला दिसला नाही. नाट्यप्रयोगाने निर्माण केलेल्या एका विचित्र मानसिक अवस्थेत तो पाहायला मिळाला. ही अस्वस्थता नाट्य आशयामुळे निर्माण झाली असे नव्हे तर नाटकाच्या सादरीकरणामुळे झाली.

प्रायोगिक नाटकाच्या दृष्टीने दिग्दर्शक निलेश ढाले आणि अनिकेत आवटी यांनी जी शैली कलाकारांना दिली त्या कलाकारांनी त्या बरहुकूम आपला अभिनय केला, यात शंका नाही. पण तरीही कलाकारांचा नाटकातील व्यक्तिरेखा समजून घेण्यात एक प्रकारचा कोंडमारा दिसून आला. चोख पाठांतर ही जमेची बाजू असली तरी नाटकाचा आशय पोचवण्यात कलाकारांचा अभिनय पूरक ठरला नाही.

सिद्धी कुलकर्णी, आकाश कदम,  शुभम सुवासे, अंकिता शिर्के यांना आपल्या व्यक्तिरेखा नीटपणे समजल्या नसल्याचे लक्षात येत होते.

तांत्रिक बाबींमध्ये प्रकाश योजना अंधाराला प्राधान्य देणारी होती. धूसर प्रकाश योजना प्रेक्षकांच्या आस्वादात अडथळा निर्माण करत होती. पार्श्वसंगीत नाटकाच्या प्रसंगांशी काहीसे फटकून असल्यासारखेच होते. सूचकात्मक स्वरूपाचे नेमके नेपथ्य रचले गेले होते.

एकूणच नाटक म्हणावा तितका प्रभाव पाडू शकले नाही.

नाटक : प्रश्नचिन्ह

लेखक : दिलीप जगताप

सादरकर्ते : प्रज्ञान कला अकादमी, वारणानगर

दिग्दर्शक : नीलेश आवटी, अनिकेत ढाले

प्रकाश योजना : ऋषिकेश पोवार

संगीत : सौरभ कदम

नेपथ्य : प्रवीण वरेकर

रंगभूषा : नेहा आवटी

वेशभूषा : पार्वती कामी, वर्षा गोंधळी

भूमिका आणि कलावंत

ती : सिद्धी कुलकर्णी

तो : आकाश कदम

रेगे : शुभम सुवासे

मीरा : अंकिता शिर्के